Patriarch, stamvader; (fig.) oude en wijze man met een omvangrijke kinderschaar (zie ook aartsvader); titel van de bisschop van bepaalde patriarchaten in de Oosters-Orthodoxe kerk.
Patriarchaal, aartsvaderlijk (zie eveneens bij aartsvader); een patriarch (in de tweede betekenis) betreffend.
Patriarch is het al in de Middeleeuwen aan het Latijn of Frans ontleende woord dat in sommige oudere vertalingen voor aartsvader (zie aldaar) wordt gebruikt. Vgl. Hebreeën 7:4, ‘Geef u rekenschap van zijn grootheid: Abraham, de aartsvader, gaf hem een tiende van wat hij had buitgemaakt’ (NBV), waar onder meer de Liesveldtbijbel (1526, zie hieronder) patriarch heeft. Het woord is lang gehandhaafd in de eerstgenoemde betekenis, tot in de jongste edities van de Statenvertaling. Nu is in bijbelteksten de leenvertaling aartsvader gebruikelijk, maar als naam voor de kerkelijke functie is patriarch (met afleidingen) gebleven.
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), Hebreeën 7:4. Bescouwet, hoedanich die is, dyen oock Abraham die patriarch thiende geeft vander veroeuerde buete.
Gebruiksvoorbeeld: Zolang er niet geborreld werd, had de patriarch [grootvader Lange] geen rust. (T. Kortooms, Mijn kinderen eten turf, 1967 (1959), p. 126)
Gebruiksvoorbeeld: De huidige machthebbers zijn een uitstervend ras van patriarchen. Ze staan niet bepaald aan de zonnige kant van het leven. Dat de jeugd nu afhaakt is normaal. (NRC, apr. 1994)
Gebruiksvoorbeeld: [Bij de Oscar-uitreiking:] Ware patriarchen, sommige sterren. Als je een prijs wint, bedank je de kinderen uit ál je huwelijken. De kinderen uit het eerste zitten meestal in de zaal, de voortbrengsels van de nieuwe vriendin liggen thuis in een wieg. (NRC, 23-3-1999, p. 21)
Gebruiksvoorbeeld: Geïrriteerd door de patriarchale methodes waarmee Freud zijn kudde bij elkaar trachtte te houden ging Jung meer en meer zijn eigen weg. (NRC, apr. 1994)
Gebruiksvoorbeeld: En dan zeilt een van de ster-spelers binnen, getooid in kant en brokaat, een blozend gezicht verscholen achter een patriarchale baard. (Meppeler Courant, aug. 1995)
