Engel, bovenaards wezen, dienaar en boodschapper van God, beschermer van de mens, ingedeeld in rangen als aartsengel, cherub en seraf (zie ook Aartsengel, Cherubijn en Serafijn); (fig. en in verg.) bijzonder mooi, lief, onschuldig mens.
Geen engel zijn, menselijke ondeugden bezitten.
Engelengeduld, oneindig geduld.
Engelen, vaak als engel Gods of engel des Heren naar voren gebracht, zijn in de bijbel boodschappers van God en uitvoerders van Gods wil. Zo brengt een engel de boodschap van de geboorte van Jezus aan de herders: ‘De engel zei tegen hen: “Wees niet bang, want ik kom jullie goed nieuws brengen, dat het hele volk met grote vreugde zal vervullen: vandaag is in de stad van David voor jullie een redder geboren. Hij is de messias”’ (Lucas 2:10-11, NBV). In de loop der tijd ontstonden de meer gedetailleerde voorstellingen van witgeklede gevleugelde wezens in velerlei varianten, bepaald door hun rang en functie en door de gebruikssfeer en stijlperiode. Denk aan de engel in de vele middeleeuwse voorstellingen van de Aankondiging aan Maria, en aan de putti’s, de kleine mollige engeltjes in de barok. Het taalgebruik hangt ongetwijfeld samen met de gevarieerde iconografische verschijningsvorm van engelen.
In het dagelijks taalgebruik staat engel vooral voor de volmaakte mens naar innerlijk en uiterlijk. Ze worden in beeldspraak of vergelijkingen genoemd in verband met onberispelijk of vriendelijk gedrag, een volmaakt uiterlijk (als het een vrouw betreft) of met prachtig zingen of musiceren, mogelijk onder inspiratie van de zingende engelenkoren bij Jezus’ geboorte. Ook als hemelbewoners worden ze genoemd. Zowel in aansluiting bij bijbelse beschrijvingen als geheel los daarvan zijn talloze verbindingen en samenstellingen ontstaan. Van de laatste, niet-bijbelse, geven wij hier slechts enkele voorbeelden.
Bijbelcitaat: Rijmbijbel (1271), v. 21038-43. Ende zacharias ward veruard. / Mar dinghel sprac aldus tem ward. / Wes onuervard want ic bem bode. / Hier te di ghesent van gode. / Dat di dijn wijf een kint sal baren. Jan so saelt heten te waren. (En Zacharias werd bevreesd, maar de engel sprak aldus tot hem: Wees niet bevreesd, want ik ben door God hier tot u gezonden, om te boodschappen dat uw vrouw u een kind zal baren, dat voorzeker Jan moet heten.)
Gebruiksvoorbeeld: ‘Alsjeblieft, hier is je whiskey.’ ‘Je bent een engel.’ (Voorbeeld, jaren ’90)
Gebruiksvoorbeeld: De trainer, Vincente Feola, had geen vat op hem, omdat Didi deed wat hem inviel. Hij deed zijn werk als een door god gezonden engel. Dat soort voetballers is er altijd geweest. (NRC, juni 1994)
Gebruiksvoorbeeld: Deze mannen waren geen engelen, maar het werk was hun heilig. (K. van Zomeren, 1946, verkenning van een geboortejaar, 1999, p. 199)
Gebruiksvoorbeeld: Liesbeth Gijsbers Giovanni zong het hoogste lied. Toen Giovanni een jongen was, kon hij zingen als een engel. (Onze Taal, 1993, nr. 10)
Gebruiksvoorbeeld: Ze houden van piete-peuteren en hebben echt engelengeduld. De tachtig flessen-scheepjes-bouwers, die dit weekend in Enkhuizen bijelkaar zijn voor een internationale conferentie. (Jeugdjournaal, okt. 1994)
Engel des doods, engel die iemands dood aankondigt; (fig.) persoon die de oorzaak is van iemands dood.
Engel der wrake, engel die het strafgericht over iemand uitvoert; (fig.) iemand die een streng oordeel velt over een ander of over hem een wraakactie uitvoert.
Engel met vlammend zwaard, engel die het paradijs bewaakt na de wegzending van Adam en Eva; (fig.) iemand die de terugkeer naar een aangename plaats bemoeilijkt.
Bovenstaande verbindingen, die in deze vorm niet in de bijbel voorkomen, berusten op bepaalde specifieke functies van engelen die de bijbel beschrijft. Een engel met opgeheven zwaard die de toorn Gods vertegenwoordigt, vinden we in Numeri 22:23: ‘De ezelin zag de engel van de HEER op de weg staan, met een getrokken zwaard in de hand, en ze ging opzij, van de weg af het veld in’ (NBV). Het vlammende zwaard wordt in de Statenvertaling, Nahum 3:3, alleen genoemd in verband met ruiters die Gods wraak over Nineve brengen. De verbinding vlammend zwaard in verband met de cherubs komen we voor het eerst bij negentiende-eeuwse schrijvers tegen en bij een enkele jongere bijbelvertaling. De voorstelling is algemeen bekend in de beeldende kunst.
Engelen (des doods, der wrake) die Gods straf over het volk brengen, bevolken vooral het Oude Testament. Bijvoorbeeld in 2 Samuël 24:16: ‘Maar toen de engel zijn hand naar Jeruzalem uitstrekte om ook daar dood en verderf te zaaien, begon de HEER het onheil dat was aangericht te betreuren. “Genoeg!” zei hij tegen de engel’ (NBV).
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), 2 Koningen 19:35. Ende die enghel des HEREN voer in der seluer nacht wt, ende sloech in den legher van Assyrien, hondert vijfentachtentich dusent mannen.
Gebruiksvoorbeeld: Proces Groningse engel des doods verdaagd (Journaal, dec. 1995)
Gebruiksvoorbeeld: Maar voor dit in april een feit werd, zou de engel des doods, door toedoen van onze ongenode oosterburen, zich nog een tweetal keren in onze familiekring presenteren. (Meppeler Courant, maart 1995)
Gebruiksvoorbeeld: Aan de andere kant van de streep waakt de engel der wrake, de collega belast met ongewenste intimiteiten en dreigt in het ergste geval gevangenisstraf. (NRC, juni 1994)
Bijbelcitaat: Leidse vertaling (1899-1912), Genesis 3:24. Zoo dreef hij den mensch uit en plaatste ten oosten van Edens hof de cherubs en het vlammend zwaard, dat zich heen en weer wendt, om den weg naar den levensboom te bewaken.
Gebruiksvoorbeeld: Als een engel met het vlammende zwaard versperde de moeder de weg terug [nl. uit school, terug naar het ‘verloren paradijs’ van zijn kleutertijd]. (NRC, 20-1-1999, p. 28)
Beschermengel, als engel voorgestelde figuur die iemand onzichtbaar beschermt; (fig.) vrouw, ook wel man, die in iemands persoonlijke leven waakt voor zijn welzijn.
Engelbewaarder, als engel voorgestelde figuur die iemand onzichtbaar beschermt, soms als persoonlijke beschermer.
Reddende engel, iemand die een ander uit een moeilijke situatie redt.
Engelen die de mens voor onheil behoeden door een voortdurende onzichtbare aanwezigheid worden in de bijbel onder andere genoemd in Exodus 23:20 waar God verzekert: ‘Ik stuur een engel voor jullie uit om je op je tocht te beschermen en je naar de plaats te brengen die ik voor jullie bestemd heb’ (NBV). Ook uit het apocriefe boek Tobit is de engel als begeleider en beschermer bekend. De persoonlijke berschermengel of engelbewaarder is vooral een rooms-katholieke voorstelling die in de 19e eeuw talloze keren uitgebeeld werd. De uitdrukking reddende engel wordt nauwelijks meer letterlijk opgevat. Zij is zeer gewoon in de omgangstaal en daarbuiten.
Bijbelcitaat: Rijmbijbel (1271), v. 15537-38. Die ionghe [Tobias] ghinc wech sire strate. / Mettien dinghel die sijns acht. (De jongen [Tobias] ging op weg, en met hem de engel die op hem let.)
Gebruiksvoorbeeld: Mislukken er ook echt wel eens acties? Dat kan natuurlijk altijd gebeuren, maar het lijkt wel alsof we een flinke beschermengel hebben. (Greenpeace, 1995, nr. 1)
Gebruiksvoorbeeld: Namens de mede-direktieleden richtte Dick van Eerde zich tot de heer en mevrouw van
der Stouwe. In zijn toespraak schetste hij mevrouw van der Stouwe als ‘thuisfront, klankbord, echtgenote, beschermengel en de luis in de pels’. (Meppeler Courant, sept. 1995)
Gebruiksvoorbeeld: Een rolstoelpatiënt in de wagen nemen leek mij een hoop werk; laat een ander het maar doen. Maar af en toe weet mijn engelbewaarder precies het gevoelige plekje in mijn geweten te vinden. Hij schopte hard. Ik stopte dus en stapte uit. (De Standaard, nov. 1995)
Gebruiksvoorbeeld: De Zuidafrikaanse president zou als reddende engel willen optreden voor zijn voormalige vrouw Winnie. Het kleine landhuis in Soweto dat zij bewoont, dreigt wegens grote hypoteekachterstand te worden verkocht. (De Standaard, nov. 1995)
Gevecht, worsteling met de engel, waarnaast ook:
Vechten, worstelen met de engel, een zwaar fysiek en mentaal gevecht (leveren) tegen een onbekende tegenstander.
In Genesis 32:22-32 wordt het verhaal van Jakobs gevecht met de engel verteld. Jakob is op weg naar zijn broer Esau, voor wie hij eerder was weggevlucht. Voor hijzelf als laatste van zijn familie de beek Jabbok overtrekt om aan het laatste deel van de reis te beginnen, worstelt hij in de nacht met een onbekende man, die hem niet kan verslaan, maar hem wel heupletsel toebrengt. Op Jakobs verzoek zegent de man hem. Bovendien krijgt Jakob een nieuwe naam. ‘Ik heb oog in oog gestaan met God’ verklaart Jakob later (Genesis 32:30, NBV). Het verhaal heeft tot vele interpretaties aanleiding gegeven. Claus’ roman Het verlangen (1978) behandelt het thema. Teirlinck schreef in 1952 een roman met de titel Het gevecht met de engel.
Bijbelcitaat: Rijmbijbel (1271), v. 2629-32. Al daer wart hi [Jakob] worstelende mede. / Jegen eenen inghel mans ghelike. / Die quetsten in die zi[d]e zo bitterlike. Dat hem die zenewe verdaerf. (Daar raakte hij [Jakob] in een worsteling met een engel in de gedaante van een man. Die verwondde zijn zijde zo hevig, dat zijn pees aangetast was.)
Gebruiksvoorbeeld: Ik keek omlaag. Mijn trui en broek zaten vol kleine witte donsveertjes. ‘Het lijkt wel of je met de engel geworsteld hebt,’ zei hij. (J. Wolkers, Alle verhalen, 1981, p. 188)
Gebruiksvoorbeeld: [Bertolt Brecht] heeft me ervan weerhouden weg te gaan. Hij heeft met mij geworsteld als Jacob met de engel. Hij zei: 'Ik ben in veel landen geweest en overal is de architectuur hetzelfde. Dat is niet de architectuur die de mensen willen’. (NRC, feb. 1994)
