Een facultatief protocol (Engels: optional protocol) is een verdragstekst (protocol) behorend bij een ander verdrag, dat door de partijen van dat verdrag naar believen (facultatief) kan worden onderschreven. Bekende facultatieve protocollen zijn de twee behorende bij het VN-verdrag (BuPo).
Het eerste bekende facultatieve protocol gaat over individueel klachtrecht, het tweede over de doodstraf. Het individueel klachtrecht is sinds 2008 ook vastgelegd in een facultatief protocol bij het VN-Verdrag voor Economische, Sociale en Culturele Rechten.
Een facultatief protocol bij het VN-Verdrag tegen marteling voorziet sinds 2002 in een internationaal orgaan dat detentiecentra in de lidstaten bezoekt (zoals al eerder in het Europees verdrag tegen marteling bestond). Het facultatief protocol bij het Internationaal Hof van Justitie regelt het recht op een statenklacht. Landen die dat protocol niet hebben bekrachtigd kunnen niet op basis van een klacht van een ander land worden veroordeeld. Het zesde protocol bij het Europees Verdrag voor mensenrechten schrijft afschaffing van de doodstraf voor. Aan het VN-verdrag voor de rechten van het kind is een protocol over kindsoldaten toegevoegd.
