Theben, eene aloude, groote, magtige stad in Opper-Egypte, aan de Nijl, was het middelpunt van de Ammonsdienst en bij herhaling (2400—2100, 1680—1090) de hoofdstad van het Egyptische rijk. Hare magt werd in 527 vóór Chr. door Cambyses geknakt en zij zelve in 84 vóór Chr. door Ptólemaeus Soter verwoest. Tusschen hare uitgestrekte bouwvallen verheffen zich thans de plaatsen: Luksor, Karnak, Medinet Aboe en Goerna. Haar gebied droeg weleer den naam van Thebaïs.
Volgens eene legende werd uit dat gewest in de derde eeuw onzer jaartelling door keizer Mauritius het Thebdisch legioen uitgezonden tegen de Christenen in Gallië. Het werd wegens opzegging van gehoorzaamheid tot tweemaal toe gedecimeerd en daarna te St. Maurice neêrgesabeld, waarna het onder den naam van „Tienduizend Ridders” in het Martyriologium is opgenomen. — Theben was voorts de naam van eene Grieksche stad in Boeotië. Zij werd volgens de sage omstreeks het jaar 1500 vóór Chr. door Cadmus gesticht en is vermaard door de lotgevallen van Oedipus, koning van Theben, door den togt der Zeven tegen Theben en door dien der Epigonen. Hare staatsregeling was aanvankelijk monarchaal, maar ging vervolgens over in eene oligarchie, waarna een aristocratisch en democratisch staatsbestuur elkander afwisselden. Deze stad streefde naar de heerschappij over geheel Boeotië, zoodat zij de steden van dit gewest tot een bond zocht te vereenigen, maar wekte daardoor den naijver van Athene, waartegen zij in 507 oorlog voerde zonder beslissende uitkomst. In de Perzische Oorlogen, alsmede in den Peloponnesischen Oorlog toonde zij zich eene bittere vijandin van Athene. In den strijd tegen Sparta was zij aanvankelijk ongelukkig, maar in den Thebaanschen Oorlog behaalde zij de overwinning (371) en verwierf onder Epaminondas en Pelopidas korten tijd de hegemonie in Griekenland, maar verloor weldra in den Heiligen Oorlog (365—346) hare oppermagt, voorts in 388 bij Chaeronéa in den strijd tegen Macedonië hare vrijheid en werd in 335 door Alexander de Groote verwoest. Eene nieuwe stad, in 315 vóór Chr. gesticht, beteekende weinig in vergelijking met de oude. Thans verheft zich op hare plaats het dorp Thiva.
