Potsdam, de hoofdstad van de Pruissische provincie Brandenburg en van het evenzoo genoemde district, tevens de tweede koninklijke residentie, ligt 27 Ned. mijl van Berlijn, aan den spoorweg van Berlijn naar Magdeburg, op den regter oever van de Havel en aan den mond der Nuthe, op de Potsdammer Werder, een eiland, hetwelk door de Havel, een kanaal en verschillende meren gevormd wordt, en eene oase mag heeten te midden der barre zandvlakten van zijn omtrek. De stad is zeer regelmatig gebouwd, heeft breede straten, ruime pleinen, massieve huizen en vele paleizen, en bestaat uit de Oud- en Nieuwstad, waartoe ook de Kiez, de Friedrichsstadt en het Holländische Revier behooren, en 5 voorsteden, waarvan ééne, op den linker oever der Havel gelegen, door eene brug ter lengte van 196 Ned. el met de overige gedeelten verbonden is. De voornaamste pleinen zijn er: het Wilhelmsplein met het door Kiez ontworpen gedenkteeken van Friedrich Wilhelm III, het Bassinplein met de R. Katholieke kerk, en de Oude Markt met eene marmeren obelisk ter hoogte van 24 Ned. el. De openbare aanleg, uit een paradeplein en een park bestaande, is versierd met 9 borstbeelden van beroemde Pruissische veldheeren, die aan den bevrijdingsoorlog hebben deelgenomen, met 12 marmeren standbeelden en 6 kanonnen uit verschillende tijden.
Tot de merkwaardigste gebouwen behooren er: het Koninklijk slot (voltooid in 1701) met een park, waarin zich de standbeelden van keizer Alexander I van Rusland en van de generaals Blücher, Gneisenau, Kleist en Tauentzien bevinden, — het raadhuis, in 1754 gebouwd naar het modél van het Amsterdamsche, — het exercitiegebouw met een fraai portaal, — het militaire weeshuis met een gevel ter breedte van 130 Ned. el, — de Brandenburgsche poort met 8 Corinthische zuilen en veel beeldhouwwerk, — het casinogebouw, door Schinkel in oud-Griekschen stijl ontworpen, — de schouwburg, — de hoofdwacht met de standbeelden van Mars en Bellona —, en onderscheidene kazernen. Van de 6 kerken noemen wij de garnizoenskerk met de graven van Friedrich Wilhelm I en Friedrich II, — de door Schinkel en Persius in 1820—1827 gebouwde Nicolaï-kerk met een koepel, — en de Vredeskerk, in 1845—1850 in den vorm eener Byzantijnsche basilica verrezen, met het graf van Friedrich Wilhelm IV. Potsdam is de zetel van het provinciaal bestuur van Brandenburg, van de Rekenkamer van het Duitsche Rijk, van een paar regtbanken enz. Voorts vindt men er een gymnasium, eene reaalschool, eene hoogere burgerschool, eene provinciale ambachtsschool, eene hoogere burgerschool voor meisjes en eenige militaire scholen, een paar weeshuizen, een militair hospitaal enz. In 1875 bedroeg er het aantal inwoners met het garnizoen 45000 zielen. Men heeft er suikerraffinaderijen, linnen, wol-, katoen- en zijdefabrieken, fabrieken van wasdoek, van scheikundige praeparaten en van chocolade, bierbrouwerijen en brandewijnstokerijen, terwijl voorts scheepvaart, visscherij en tuinbouw er belangrijke bronnen van bestaan vormen. De handel is er van weinig belang. Een uur gaans van de stad ligt in de Havel het Paauwen-eiland, 2000 schreden lang en 500 breed en met een Koninklijk kasteel en fraaije tuinen versierd.
Digter bij Potsdam verheft zich het vorstelijk buitenverblijf Sanssouci en in de nabijheid hiervan het Nieuwe Paleis. Dit gebouw heeft een gevel ter lengte van 215 Ned. el en is met een antieken koepel met 3 reusachtige Gratiën, — voorts met Corinthische pilasters, standbeelden en groepen versierd en bevat 72 kamers, waaronder de „Marmerzaal”, 33 Ned. el lang, 20 Ned. el breed en 13 Ned. el hoog. Achter dit paleis ligt het wildpark met een omtrek van 15 Ned. mijl. Niet ver vandaar verrijst het kasteel Charlottenhof, in 1826 voor den kroonprins Friedrich Wilhelm in orde gebragt, met eene villa in Romeinschen stijl, naar het modél der gebouwen te Pompeji. Voorts bereikt men uit Potsdam spoedig het Marmeren Paleis in den Nieuwen Tuin aan het Heilige Meer, met een plat koperen dak, versierd met eene groep kinderen, en met een fraai park met eene oranjerie, een Moorschen tempel, eene hermitage, grotten enz. Vier Ned. mijl van Potsdam, bij Kleinglienecke verheft zich het Koninklijk kasteel Babelsberg (zie Babertsberg), voorts het paleis van prins Karel van Pruissen en het jagtslot van prins Friedrich Karl. — Potsdam heette oorspronkelijk Pozdupimi (Berghelling), is eene oude Slawische kolonie en wordt het eerst vermeld in 993. — Het district Potsdam is verdeeld in 16 arrondissementen en telt op bijna 375 geogr. mijl ruim 1100000 inwoners.
