ook wel Heiligenspelen genoemd, zijn de tot geestelijke toneelspelen verwerkte heiligen-legenden, die in de Middeleeuwen in de West-Europese landen ontstonden en die ter ere van Maria of een andere heilige werden opgevoerd.
Hoewel van die spelen maar weinige zijn bewaard gebleven, willen we er toch enkele noemen, zoals „Een scoon spel van Sanct Joris”, „Het spel van Sint Trudo” en het bekendste van alle: „Die waerachtige ende seer wonderlijcke historie van Marieken van Nieuwegen”. Dit stuk, dat laatstelijk nog al eens is opgevoerd, geeft de geschiedenis van een jong meisje, dat zeven jaar lang onder de macht van den duivel verkeerde, doch tenslotte wonderbaarlijk werd gered.
Nauw verwant met deze spelen zijn de z.g. mysteriespelen of mysteriën, die in den beginne alleen door geestelijken en koorknapen en uitsluitend in de kerk werden opgevoerd en die de gewijde geschiedenis en de kerkelijke leerstellingen als ’t ware wilden illustreren. Later werden deze spelen ook vertoond door verenigingen van leken en vooral op hoogtijden en kerkelijke feestdagen: Pasen, Pinksteren en Kerstmis, op straten en pleinen in de open lucht opgevoerd. Deze spelen gaven bijna altijd voorstellingen uit de geschiedenis van het Lijden, de Opstanding en de Wederkomst van Christus. Evenals van de mirakelspelen zijn ook van deze mysteriespelen slechts weinige bewaard gebleven. Wij bezitten o.a. nog het z.g. „Maastrichtse Paasspel”, „Die eerste bliscap van Maria”, „Het spel van de V vroede ende van de V dwaze maegden”.
De wereldberoemde passiespelen te Oberammergau, die van oude tijden af nog steeds eenmaal in de 10 jaren worden gehouden, leveren het bewijs, dat de mysteriespelen ook nu nog veel belangstelling trekken.
Ook te Tegelen in Limburg worden den laatsten tijd passiespelen opgevoerd.
Moraliteiten of „spelen van zinne” zijn een derde soort van geestelijke toneelspelen; zij beleefden in de Middeleeuwen een tijdperk van groten bloei. Zij hebben altijd een vooropgezette leerrijke strekking of moraal, vandaar hun naam. Ze tonen b.v. aan, hoe het den deugdzame toch tenslotte altijd goed gaat, terwijl de boze mens steeds verkeerd uitkomt.
Een bekend „spel van zinne” is „De spieghel der salicheyt van Elckerlyc”, waarin de allegorische figuren van Elckerlyc (iedereen), Geshelschap, ’t Goet, Duecht, Biechte, Kennisse enz. optreden. Dit stuk is ook in den laatsten tijd in ons land herhaaldelijk opgevoerd. De moraliteiten waren destijds de geliefkoosde stukken der rederijkers. Op hun landjuwelen (wedstrijden) werden ze in groten getale opgevoerd.
