Een ernstige virusziekte gekenmerkt door koorts, hoofd- en rugpijn en het verschijnen van pokpuisten op de huid, dat heb je als je de pokken hebt. In vroeger tijden stierven veel mensen aan deze gevaarlijke, epidemische ziekte.
Sedert de inenting daartegen zeer algemeen is geworden, komen de pokken nauwelijks meer voor.In het Middelnederlands zijn als verwensingen overgeleverd: dat jou depocken haal en loopt voor depocken. De Baere (1940: 138) acht het niet uitgesloten datpocken en de versterker duysentpocken verbasteringen zijn van pikken. Anderzijds kan bij pocken ook aan de gevreesde ‘venusziekte’ of syfilis worden gedacht.
In de 17de en r8de eeuw wenste men als men zich emotioneel wilde afreageren iemand de pokken en de Spaanse pokken ‘syfilis’ toe. Ook de bastaardvloek bij gans pokken is zeer gewoon. Zo kunnen wij in de Klucht van de Oneenige-trouw [1648] van A. Boelens lezen: “Duysent drommels wenst hy mijn daegs wel in ’t lij ff, en hondert spaense pokke.” In het blijspel van L. Smids, De Deboosjant, of de Mostellaria [1686] komt de zin voor “Durft een derde my genaaken, De pokken schen zyn neus en kaaken.” en in de Lachelicke Cluchte van een Boer die in een Calfs-vel benaeytwas [ca. 1615], worden wij getrakteerd op de volgende verwensing: “Wel Jan druyl vind’ ick u hier staen, Is dat noch niet ghedaen, soovaert u de pocken int gat.” Zeer algemeen in de 17de eeuw is ook soo moght my de pocken schenden. Daar vaart de pokken in is een verwensing die in r684 door P. Bernagie in Het Studente-leven gebruikt wordt.
Vervolgens wordt pokken, zegt het WNT, in verwensingen ook zo gebruikt, dat men aan de eigenlijke betekenis niet meer dacht, maar het woord ongeveer synoniem werd met duivel, drommel.
In de 16de, r/de en r8de eeuw komen als verwensingen voor de pokken haal je. “Dat jou de pocken haal met jou liegen,” schrijft Bredero. En dezelfde auteur gebruikt de verwensing loop voor de pokken! In kluchten komt vaak voor de pokken!, pots pokken! en Sint Pokken! Het betekent zoiets als ‘verdomme, wel verdraaid nog aan toe’.
Van de 16de tot de 19de eeuw komt voor wat (wie, hoe, waar enz.) pokken! De betekenis heeft zich dan ontwikkeld tot ‘wel verdorie, wel verdraaid’. Erasmus wordt de volgende regel toegedicht: “Waer pocken hebt ghy sitten hoereren? Waer hebt ghy sitten suypen?” Frequent wordt de verwensing krijg de pokken! niet gebruikt in het hedendaags Nederlands, maar wij kennen haar nog wel. Ook komt voor hij kan de pokken krijgen! Deze laatste trof ik aan in Merijntje Gijzen van A.M. de Jong. De letterlijke betekenis van pokken is afgezwakt tot een emotionele die afschuw, minachting, haat, woede, ergernis en vergelijkbare emoties uitdrukt en weergegeven kan worden met ‘donder op’.
In het bekende verwensingsversje dat begint met stik, verrek, verrot, verteer komt een aantal ziektebenamingen voor, o.a. pokken. Als unieke variant uit genoemd verwensingsvers komt in Breda voor krijg pokken, gezwellen enzovoorts. Pokken wordt vaak voorafgegaan door een bepaling dan wel als tweede constituent van een samenstelling gebruikt in verwensingen. Ik noem krijg de Haagse pokken!; krijg de schaapspokken!; krijg de waterpokken!; krijg het pokkenvirus!; krijg de windpokken! en krijg het zeepokkenlazarus! Al deze versieringen van pokken dienen om de verwensing grotere nadruk en intensiteit te verlenen.
zie motpokken, pestilentie, pestpokken, pietenpokken, pikken, popelsie, wensen.
