iSavoye, voorm. hertogdom tusschen Zwitserland, Piemont en Frankrijk, behoorde vroeger tot het koninkrijk Sardinië en is sinds 1860 fransch; bet is het hoogstgelegen land van Europa en in het oosten bedekt door de Grajische (Montblanc), in het westen door de Penninische Alpen; voorn, rivieren: Isère, Arve, Are.; is verdeeld in 2 departementen: Savoie (6187 km.2, 1901: 254.781 inw., hoofdstad Annecv) en Haute-Savoie (4597 km.2, 1901: 263.803 inw., hoofdstad Chambéry).
Geschiedenis
Het reeds in de 4de eeuw v. Chr. door Allobrogen (Kelten) bewoonde S. werd 121 v. Chr. door de Romeinen onderworpen en bij Callia cisalpina (transpadana) gevoegd. Later behoorde het tot het Bourgondische rijk; het kwam aan het duitsche rijk door Koenraad II, die het in de 12de eeuw koninkrijk Arelate genoemde land na den dood van zijn oom Rudolf III in 1033 blijvend verkreeg. Als stichter van het huis S. geldt Humbert 1 Withand (1003—56). Koning Hendrik IV benoemde 1101 de Savoyers tot rijksgraven van S., hetgeen door Hendrik V in 1111 bevestigd werd. De krachtvolle Tommaso I (1189— 1232) vereenigde het geheele land van het meer van Genève tot aan den Sint-Bernhard in zijn hand; zijn talrijke nakomelingschap verzwakte de macht van het huis. Amadeus VI (1343—83) leidde een nieuwe glansperiode voor S. in; hij maakte als oorlogsheld den naam van het huis S. beroemd en breidde zijn heerschappij uit; daarbij kwam onder zijn zoon Amadeus VII nog Nizza, Ventimiglia en Chivasso, en onder diens zoon Amadeus VIII, die den hertogstitel verkreeg, in 1422 door aankoop het graafschap Genève en door erfopvolging Piëmont. Het erfrecht op het koninkrijk Cyprus, dat Carlotta van Lusignan, de gemalin van Lodewijk van S., een broeder van hertog Amadeus IX, op diens zoon Karel I had overgedragen (1485), bleef enkel een aanspraak; daarentegen handhaafde deze Karel I, die op 14-jarigen leeftijd zijn broeder Philibert opvolgde (1482), zijn kerkelijke rechten in Genève en Turijn met kracht tegenover Sixtus IV en onderwierp Saluzzo, doch overleed reeds 13 Mei 1490. Als zoon van diens kleindochter Ludovica deed later Frans I van Frankrijk aanspraken op S. gelden, die hij met de wapenen bekrachtigde. Philips’ zoon Philibert (overl. 1504) betrok door zijn huwelijk met Margareta van Oostenrijk zijn huis in de habsburgsch-fransche oppositie, waarvan S. onder den zwakken Karel III het slachtoffer werd. Nadat 1534—36 het tot de Hervorming overgegane Genève was afgevallen, verloor vervolgens Karel III in de oorlogen tusschen Frans I en Karel V bijna geheel S. en Piëmont aan Frankrijk. In den vrede van CateauCambrésis (April 1559) kwam Emanuel Philibert, de zoon van Karel III, weer in het bezit van het grootste gedeelte zijner erflanden. In plaats van de vroegere feodale monarchie richtte hij een absoluut vorstendom naar spaansch model met staatsraad, strenggeregeld beambtenstelsel en staand leger in, hield 21 jaar lang vreemde legers van S. verwijderd, bevorderde de nijverheid, vooral door invoering der zijde-industrie, zorgde voor de opvoeding van het volk tot goede soldaten en beveiligde het land door het aanleggen van vestingwerken. Zijn groote zoon Karel Emanuel I (1580—1630) beijverde zich, het werk van zijn vader naar buiten te voltooien; in tegenstelling met zijn vader was hij een beslist voorstander der contrareformatie en werd de bondgenoot van Philips II van Spanje, wiens dochter Catharina hij 1585 huwde, tegen Hendrik (IV) van Navarra. Karel Emanuel I (overl. 1675) kon bij het overwicht van Lodewijk XIV in Europa zijn heil alleen zoeken in volgzaamheid tegenover hem. Aan de behandeling als eenvoudig leenman van Frankrijk, dat door Casale en Pinerolo te bezetten S. geheel in handen had, trachtte zich vervolgens Victor Amadeus II het eerst te onttrekken door den wanhopigen strijd 1686—1695; doch door Catinat eindelijk verslagen, trad hij door het verdrag van Turijn uit de groote alliantie tegen Lodewijk XIV terug. De hernieuwde aaneensluiting van Frankrijk en S. werd uitgedrukt in het huwelijk van een prinses van S. met den kleinzoon van Lodewijk XIV; doch voortdurend beoogde Victor Amadeus II de teruggave van Casale en Pinerolo. Geheel vrij werd echter de ook om zijn binnenlandsche regeering belangwekkende Victor Amadeus II eerst door den spaanschen successieoorlog. De bij het begin van den oorlog door Lodewijk XIV tot fransch generalissimus benoemde Victor Amadeus ging 1703 stoutmoedig tot Oostenrijk over, waarop bijna zijn geheele land door de Franschen bezet, zijn leger ontwapend werd en hij zich tot de gueriila in den rug der Franschen, tegen wie de Waldenzen hem ondersteunden, beperkt zag. Daarop had de groote overwinning van den oostenrijkschen veldheer prins Eugenius van S. bij Turijn 7 Sept. 1706 plaats, die de Franschen dwong, Italië te ontruimen. Van het ingetrokken hertogdom Mantua kreeg Victor Amadeus de rest van Montferrat, daarbij Alessandria, het Sesiadal en Lomellina. De vrede van Utrecht 1713 gaf hem ook S. terug; tegelijkertijd kreeg hij met Sicilië de koningskroon. Het eiland ging echter reeds 1717 aan Spanje, vervolgens aan Oostenrijk verloren; 1718 kreeg hij daarvoor Sardinië, als welks koning hij 1720 algemeen erkend werd. Sedert vormde S. een deel van het koninkrijk Sardinië (zie ald.), dat na het uitsterven der oudere linie door de linie Savoye-Carignan geregeerd werd. In 1792 bezetten de Franschen S. en Nizza; beide moesten in den vrede van 1796 aan Frankrijk worden afgestaan, waaraan zij 1798—1800 tijdelijk en 1814 voor längeren tijd ontnomen werden, doch waaraan Victor Emanuel II ze 1860 als betaling voor de in den italiaanschen oorlog van 1859 tegen Oostenrijk verleende gewapende hulp weer moest uitleveren.
