gemeente in de provincie Friesland, arrondissement»- en kantonshoofdplaats, personeele belasting 5de klasse, grenst in het n. aan Lesuwarderadeel (noorder-Trimdel), in het z. aan Leeuwarderadeel (zuider-Trimdel), in het o. aan Tietjerksteradeel en in het w. aan Menaldumadeel. De gemeente beslaat 1660 heet., bestaande in de westelijke helft (het Leeuwarder-Nieuwland) uit vruchtbare klei, in de oostelijke helft ook uit klei, maar met zand vermengd.
Verschillende vaarten doorsnijden de gem., meerendeels gegraven kanalen, o. a.: de Ee of Trekvaart op Dokkum, de Trekvaart naar Harlingen, de Potmarge ^ en het Vliet, welke laatste verderop de Tijnje wordt genoemd. De wateren zijn meerendeels breed en diep, zoodat zelfs tamelijk groote schepen L. kunnen bereiken.Het grootste gedeelte der gemeente L. bestaat uit de stad Leeuwarden, met de voorsteden het Vliet, Grachtswal, Camstraburen, Oud-Galileën en Potmargewal. Het buurtschap Achter-de-Hoven begint aan de zuidzijde der stad en strekt zich vandaar in zuid-oostelijke richting uit. Het Nieuwland heeft verstrooide boerenwoningen. De stad L., die binnen de stadsgracht 80 H.A. groot is, behoort tot de fraaiste en welvarendste steden van Nederland. Tot de mooiste stadsgedeelten behooren het Hofplein, de Nieuwstad, het Wilhelminaplein (vroeger het Zaailand), de Wirdumerdijk, de Voorstreek, de Prins Hendrikstraat, de Willemskade, enz. De poorten zijn in de laatste jaren alle afgebroken.
De wallen zijn aan de noord- en westzijde der stad in aangename wandelingen herschapen en in den Prinsentuin heeft Leeuwarden een schilderachtig park. Deze tuin, de vroegere lusttuin _ der Friesche stadhouders, is in 1648 door Willem Frederik aangelegd en in 1819 door Willem I aan de stad gegeven. >
Voornaamste gebouwen zijn: het Paleis van Justitie, het gouvernementshuis, bevattende een belangrijk museum voor friesche oudheden en zeldzaamheden, waartoe ook de beide Hindelooper-kamers behooren, het stadhuis, in 1715 vernieuwd, met een schoone raadzaal, eenige merkwaardige schilderstukken, een rijk, door den archivaris W. Eekhof uitmuntend gerangschikt archief, een belangrijke bibliotheek, een merkwaardigen atlas van kaarten platen en portretten, en verscheidene oudheden; de kanselarij, in 1571 voltooid, munt uit door een prachtigen antieken voorgevel, was van 1571—1811 de zetel van het gerechtshof, van 1811—11 militair hospitaal, van 1814—24 kazerne en sedert gevangenis voor burgers en militairen, werd in 1895 geheel hersteld in den ouden stijl en ingericht tot bewaarplaats van de provinciale bibliotheek en ’t provinciaal archief; het tuchthuis, de grootste strafgevangenis van Nederland; de Waag dagteekenend van 1595—98; de Nieuwe-Toren, gebouwd in de eerste helft der 16de eeuw; de Beurs. L. heeft verder een schouwburg, een concertzaal, een gymnasium, een zang- en muziekschool, twee H. B. scholen en is de zetel voor het Friesch genootschap voor taal-, geschied- en oudheidkunde. De stad bloeit door handel, markten, scheepvaart, allerlei fabrieken enz. Er zijn scheepstimmerwerven, zeilmakerijen, touwslagerijen, goud- en zilversmederijen, grofsmederijen, verschillende molens, tabaksfabrieken, ververijen, cichoreifabrieken enz.
Leeuwarden is door spoorwegen verbonden met Harlingen, Groningen, Meppel en Stavoren; de noord-friesche lokaal-spoorweg loopt van L. over Dokkum naar Metslawier. De stad telt 32.000 inw.
L. wordt het eerst genoemd in een oorkonde van 1149, doch bezat toen reeds eenig aanzien, zoodat het duidelijk is, dat het van veel vroegeren tijd dagteekent. Het oude L. voerde den naam van Nyehove, in tegenstelling van het westwaarts gelegen Oldehove, dat dus al in vroegeren tijd bestond. Omstreeks 1190 werd L. 'tot een stad verheven, waarom in 1390 een stadsgracht gegraven werd, die de stad bleef omsluiten tot men haar in 1435 met Oldehove en Hoek tot een geheel vereenigde. Sedert ontstonden weer nieuwe stadsbuurten, zooals de Nieuwestad, waarvan het eerst in 1456 melding wordt gemaakt. Een belangrijke verandering in den loop^ der stadsgracht aan de zuidwestzijde van L. is in 1866 voltooid. Aanleiding daartoe gaf de aanleg der Staatsspoorwegen, waarvan de stad het drukstbezochte station van het geheele noorden van Nederland is. L. is de zetel van een der vijf gerechtshoven van Nederland. Het rechtsgebied strekt zich uit over de arrondissementen, wier hoofdplaatsen gelegen zijn in Friesland, Groningen en Drenthe.
Geschiedkundige herinneringen:
1300. Verzanding der Middelzee, waardoor de stad van zeehaven tot een binnenlandsche stad wordt.
1392. Verrassing en verwoesting door de partij der Schieringers.
1421. Bezetting door de Schieringers.
1487. 25 Juni. Verovering der stad door de Schieringers.
1492. Verbond met Groningen.
1499. Inhuldiging van Albrecht van Saksen in de kerk van Oldehove.
1566. Verwijdering der beelden uit de kerken en openlijk prediken van den Hervormden godsdienst.
1577. Bezetting van de stad door den Spaansch-gezinden Wijbrandt Roorda.
1578. Eerste Hervormde godsdienstoefening in de Jacobijnerkerk.
1787. Ontevredenheid en onlusten in de stad. 1795. Februari-omwenteling.
1863. 14 Oct. Opening van de eerste spoor! wegverbinding, die met Harlingen.
