(van lat. crux; fr. croix, duitsch kreuz, eng. cross, ital. croce, spaansch cruz) oorspronkelijk de naam van het dwarshout van eèn rechtopstaanden paal, die als werktuig ter strafoefening diende; later ging de naam over op het geheele toestel. Verder is de naam nog overgebracht op een voorwerp, dat uit twee balken bestaat, waarvan de een dwars over den ander heen ligt.
De vormen daarvan kunnen zeer afwisselend zijn: zoo heeft men b.v. een grieksch K. (-j-, dat in de rekenkunde de beteekenis heeft van plus, zie ald.), een Sint-Andrieskruis (X, dat in de rekenkunde „maal” beteekent en aanduidt dat getallen vermenigvuldigd moeten worden; in geslachtstafels beteekent het: gehuwd met), een roomsch of latijnsch K. (f, dat gebruikt wordt in de beteekenis van: gestorven); als romeinsch getalmerk beteekent X het tiental. In tal van vormen komt het K. verder voor in de heraldiek (zie afbeelding), met verschillende benamingen:1. Grieksch (engelsch) K.
2. Sint-Andrieskruis.
3. Gaffelkruis.
4. Antoniuskruis(Krukkenkr.).
5. Breedarmig K.
6. Zwevend K.
7. Breedgerand K.
8. Spitskruis of Gepunt (gescherpt) K
9. Klaverkruis.
10. Ankerkruis.
11. Krukkenkruis.
12. Herkruist K.
13. Hakenkruis.
14. Halfkrukkenkruis.
15. Latijnsch K.
16. Patriarchaal K.
Voorts kan in de heraldiek een K. nog: gevorkt, geappeld, gelelied, gespleten, slangkoppig, nitgeschulpt enz. zijn; dan heeft men nog een hermelijnen, een malthezer-, een Toulonse-, bol-, bloem-, kabel-, krul-, pijl-, sterrenkruis enz.
K. is ook de naam dien enkele vereenigingen hebben aangenomen, welke tot heil der menschheid werkzaam zijn, zooals het Groene, het Roode, het Witte K. (zie de volgende artikelen), vervolgens heeft men nog K. als ordeteeken. Ook noemt men K. de zijde van een munt, waarop oudtijds een kruis stond; in de middeleeuwen hadden bijna alle munten dit teeken, en wanneer er geen K. opstond, dan noemde men K. de zijde die de beeltenis van den vorst droeg; „K. of munt” noemt men nog een dobbelspel, waarbij eenige centen worden omhoog geworpen en het winnen afhangt van het vlak dat van
den neergevallen cent bovenligt.
Eindelijk spreekt men nog van het K. als kenteeken van het christendom, vooral tegenover de Halve Maan: het symbool van het Mohammedanisme; in ’t bijzonder is het K. het kenteeken van den r.-k. godsdienst, waarom het dan ook in de kath. kerken, huisgezinnen enz. wordt aangetroffen en ook door katholieken gedragen wordt; als wapen tegen den invloed van den duivel, als hoedanig het K. door de katholieken beschouwd wordt, schildert men ook nog heden een wit (bij Leiden een blauw) K. op den buitenmuur van sommige door katholieken bewoonde boerderijen.
Ook is het K. (of gewoonlijk drie kruisen) het teeken, dat als handteekening geldt voor iemand, die niet kan schrijven en daardoor te kennen geeft dat hij de beschreven overeenkomst als bindend beschouwt.
