Gemeente in Noord-Brab., in bevolking de derde dier provincie, ten n.w., w. en z.w. begrensd door Princenhage, overigens door Teteringen, wordt door de Merk doorsneden, oppervlakte bijna 300 bunder, bevat niets dan de stad Breda, met 26,650 inw. Personeele belasting 6d“ klasse. — Het arrondissement Breda omvat de kantons Breda, Oosterhout, Zevenbergen, Bergen op Zoom en Tilburg; het rechtsgebied van het kanton Breda strekt zich uit over de gemeenten Breda, Chaam, Ginneken, Princenhage, Rij sbergen, Terheyden, Teteringen en Zundert.
De stad B. aan de Merk en de Aa, zetel van het bisdom Breda, heeft een oud kasteel, in 1536 aangevangen, eerst in 1696 voltooid, sinds 1828 ingericht totMilitaire Academie ; voorts een raadhuis (gebouwd aanvang 16de eeuw), dat in 1776 zijn tegenwoordigen voorgevel ontving; eindelijk 4 roomsch-kath. kerken, een herv. kerk. enz. De groote of O. L. Vrouwenkerk, in 1637 aan de herv. gemeente gekomen, is een der fraaiste kerken der geheele prov., heeft een hoogen toren, en bevat twee als kunstwerken wijd en zijd bekende praalgraven, die van Engelbert van Nassau en Hendrik van Nassau; het eerste, algemeen voor een werk van Buonarotti gehouden, vertoont levensgroote beelden van doorschijnend marmer, stout en uitvoerig tevens gebeiteld. Na de genoemde Militaire Academie is de voornaamste inrichting van onderwijs de gemeentelijke hoogere burgerschool met 5-jarigen cursus; er is een arrond.rechtbank en een kantongerecht.
Volgens oude kronieken bestond B. reeds in de 9de eeuw, en kreeg het in 1252 stedelijke rechten: tusschen 1355 en 1410 werd het in een vesting herschapen, met van torens voorziene muren omgeven en door grachten versterkt; tusschen 1531 en 1536 werd de stad belangrijk uitgelegd en met een nieuwen wal omgeven; nog onder de regeering van koning Willem I werden de vestingwerken vermeerderd ; thans is zij geheel ontmanteld. B. was de hoofdstad der voormalige baronnie Breda, die behalve de stad B. met zijn rechtsgebied ook de elf dingbanken Terheyen. Dongen, Gilze-en-Rijen, Alphen-en-Chaam, Baarle-Nassau, Ginneken-en-Bavel, Zunderten-Rijsbergen, Princenhage met Beek, Etten, Leur en Sprundel, en de heerlijkheden Oosterhout en Rosendaal, alzoo een belangrijk deel der tegenw. prov. Noord-Brabant, omvatte. Oudtijds was deze baronnie een heerlijkheid, die haar ontstaan ontleende aan de smaldeeling van het graafschap Strijen, in 1039; op het einde der lSde eeuw werd deze heerlijkheid in tweeën verdeeld, waarbij de stad B. en de oostelijke helft des lands aan Raso van Gaveren en de westelijke helft met Bergen op Zoom aan Gerard van Wezemale kwam. De kleindochter van genoemden Raso bracht B. aan haar echtgenoot, Gerard van Razeghem, die in 1326 het land-van-Breda aan hertog Jan III van Brabant verkocht, die het weer overdeed (2 April 1351) aan JanvanPolanen; door het huwelijk van Johanna van Polanen met Engelbert van Nassau (1403) kwam Breda aan de graven van Nassau, die B. tot een baronnie verhieven: uit het geslacht Nassau voerden den titel van baron van Breda: Engelbert, Hendrik, Réné of Reinier, Willem de Zwijger, Filips Willem, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II, Willem III, Willem Karel Hendrik Friso, Willem IV en Willem V; bij de omwenteling van 1795 kwam de baronnie aan ’s lands domeinen, hetgeen verder werd geregeld bij de wet van 26 Mei 1816.
Geschiedkundige herinneringen der stad B.:
1252. Breda krijgt stadsrechten.
1490. (27 Aug.) De stad wordt door brand ten deele verwoest.
1534. (23 Juli) B. wordt nogmaals door brand zwaar geteisterd.
1540. (Aug) Keizer Karel V bezoekt B.
1566. Bijeenkomst der Nederl. edelen te B. Beeldstormerij (22 Aug.)
1568. (6 Juli) Komst van den hertog van Alba.
1574. Vruchtelooze vredesonderhandelingen met Spanje.
1577. (4 Oct.) B. door de Staatschen veroverd.
1581. (Juni) B. wordt aan de Spanjaarden verraden en verdedigt zich vruchteloos.
1590. (4 Mrt.) B. door middel van het turfschip van Van Bergen en onder leiding van Heraugière ingenomen.
1625. (2 Juni) B. geeft zich weder aan de Spanjaarden over.
1637. (7 Oct.) B. wordt door Frederik Hendrik ingenomen.
1660. Komst van den verdreven koning Karel II van Engeland, die zijn intrek neemt op het kasteel van B.
1667 (24 Aug.) Vrede met Engeland, bekend als de Vrede van Breda.
1793. (24 Febr.) B. geeft zich over aan de Franschen, die het 5 April weer aan de Nederlanden overgeven.
1795. (28 Jan) Overgave van B. op last der Hoogmogenden.
1813 (10 Dec.) De Franschen verlaten de stad.
1855. (1 Mei) Opening van de spoorlijn Breda—Rosendaal.
1863. (5 Oct.) Opening der spoorlijn Breda —Tilburg.
1866. (1 Juli) Opening spoorlijn Breda— Moerdijk.
