[Hebr. Jeroesjalajim, Arab.: Beit-al-Kuds, Het heilige huis], hoofdstad van Israël, heilige stad van joden, christenen en moslims, in de periode 1949—67 (juni) verdeeld in Nieuw-Jeruzalem, hoofdstad van de staat Israël (sinds 1950), en Oud— Jeruzalem, Jordanië; 320000 inw. Jeruzalem is ontstaan op een vlakke, brede rug (830 m hoogte) met een inzinking, zodat er van een bovenen een benedenstad kan worden gesproken. Jeruzalem is ongemeen rijk aan synagogen, kerken, kloosters en moskeeën. Voor de islam is Jeruzalem heilig omdat Mohammed er zijn strijdros op de plaats van de tempel vastbond en vandaar ten hemel voer. Oud-Jeruzalem werd in de 16e eeuw ommuurd (34 torens, 8 poorten). Tot 1948 was Jeruzalem verdeeld in vier afzonderlijke wijken, voor joden (in 1948 verwoest, wordt thans herbouwd), christenen (met kerk van het Heilig Graf), Armeniërs en moslims. Tot de nieuwere Israëlitische voorsteden behoren Talpioth, Rehavia en Zichron Mosje. In het westen van Jeruzalem ligt de nieuwe Hebreeuwse universiteit. Ten noordoosten van de oude stad liggen de gebouwen van de in 1925 geopende Hebreeuwse universiteit, de Haram esh=sherif, de plaats van de vroegere tempel, een groot plein (op de berg Moria) met geweldige muren, en de Rotskoepel, gesticht in 691 door Omar. Aan de zuidkant van het plein staat de al-Aksamoskee. Buiten het plein van de tempel bevindt zich aan de westzijde de Klaagmuur (48 m lang, 18 m hoog), mogelijk een rest van de ommuring van de tempel van Salomo. Aan de zuidkant van de oude stad, bij de berg Sion, vermoedt men het graf van koning David. Aan de oostzijde van de stadsmuur tenslotte bevindt zich het Palestinamuseum (opgericht met hulp van de Rockefeller Foundation, 1929). Het Government Department of Antiquities bevat een schat van preen protohistorische voorwerpen; het Bezalelmuseum heeft een collectie joodse kunst uit alle landen van de diaspora en uit Israël. Het toerisme is een belangrijke bron van inkomsten. Jeruzalem is ’s zomers een vakantieoord, omdat het klimaat gezond is en de hitte draaglijk. De industrie omvat chemie, textiel, voedingsmiddelen, diamantslijperijen, farmaceutische nijverheid en bouwmaterialen. De stad is aangesloten op de noord-zuid lopende spoorwegverbinding van Israël. In toenemende mate worden regeringsgebouwen gevestigd in Jeruzalem, vooral in de omgeving van het Knesset. GESCHIEDENIS.
Sinds de tweede helft van de 19e eeuw had in en om Jeruzalem veel archeologisch onderzoek plaats.
Daaruit bleek dat ca.3000 v.C. op de plaats van Jeruzalem reeds een nederzetting lag. In de Amarna-brieven (→Amarna) wordt Jeruzalem genoemd als een plaats die onderhorig was aan Egypte. In 995 v.C. overmeesterde koning David, Jeruzalem. Hij maakte er zijn hoofdstad van en breidde de stad uit in westelijke richting. Onder Salomo, die een beroemde tempel te Jeruzalem bouwde, verrees in het noorden een nieuw stadsdeel. In 586 v.C. werd de stad door de Babylonische koning Nebukadnezar II verwoest (de eerste verwoesting van de tempel). Onder Nehemia werd de stad herbouwd (455 v.C.), evenals de tempel. Herodes de Grote (37 v.C.—4 v.C.) verfraaide de stad (paleis in de westhoek). In 70 n.C. werd de stad verwoest door de Romeinen (het Romeinse hoofdkwartier lag op de berg Scopus); de tweede verwoesting van de tempel. Onder keizer Hadrianus vond herbouw plaats (Colonia Aelia Capitolina); het zuidelijke deel van de vroegere benedenstad en een deel van de oude bovenstad werden buitengesloten; joden werden niet meer toegelaten, de tempel niet herbouwd. In Byzantijnse tijd werd Jeruzalem een belangrijk centrum van de christenheid (zelfstandig patriarchaat; bouw van verscheidene kerken, waarbij echter de oude tempelplaats vrij bleef). In 614 werd Jeruzalem geteisterd door de Perzen, in 638 bezet door de Arabieren. In 1099 werd Jeruzalem, na veroverd te zijn door de kruisvaarders, de zetel van het christelijk koninkrijk Jeruzalem (→kruistocht). In 1187 werd de stad na verovering door Saladin weer islamitisch. Van 1229—44 was de stad weer in het bezit van de christenen. In 1249 kwam de stad aan de mammelukken, van 1517—1917 was zij Turks. Na de bezetting van de stad door de Engelsen (1917) heeft de Britse mandaatregering de bloei en de verfraaiing van de stad zeer gestimuleerd. Na de uitroeping van de onafhankelijke staat Israël (1948) viel Jeruzalem in twee delen uiteen: de oude stad met de berg Scopus werd Jordaans, de nieuwe stad in het westen Israëlisch. Sinds de Israëlische overwinning in 1967 maakt geheel Jeruzalem deel uit van Israël. LITT. I.Lande-Nash, 3000 Jahre Jerusalem (1964); K.Kenyon, Jerusalem von David bis zu den Kreuzzügen (1968); H.Bovis, The Jerusalem question 1917—68 (1971); L.Collins en D.Lapierre, O Jerusalem (1972); R.Segal, Whose Jerusalem?; Y.Yadin, Jerusalem revealed (1975).
