I. zn., o., rechterlijke beslissing, vonnis (e);
II. bn., waarin vonnis gewezen is: een — zaak; de exceptie van — zaak.
(e) De term wordt in Nederland m.n. gebruikt in de uitdrukkingen kracht van gewijsde en gezag van gewijsde. Een vonnis dat kracht van gewijsde heeft verkregen is een vonnis waartegen geen schorsende rechtsmiddelen (verzet, hoger beroep, cassatie, revisie) meer openstaan. Het gezag van gewijsde van een vonnis is de bindende kracht of rechtskracht van het vonnis, geldend tussen partijen en hun rechtverkrijgenden. Hetgeen de rechter omtrent de rechtsbetrekking tussen partijen in zijn vonnis heeft beslist, is in latere processen tussen dezelfde partijen onbetwistbaar. Ieder der partijen kan in een volgend geding tussen hen het gezag van gewijsde inroepen tot staving van eigen stellingen of tot ontkenning van stellingen der wederpartij en om een nieuw debat over reeds besliste geschilpunten te verhinderen. Gezag van gewijsde komt slechts toe aan alle voor de berechting van het geschil noodzakelijke beslissingen over rechtsvragen.
Dat een eenmaal bij vonnis toegewezen vordering niet nogmaals kan worden toegewezen berust niet op het gezag van gewijsde, maar op het beginsel van het verbod van herhaling (➝ne bis in idem), waarop soms uitzonderingen worden toegelaten (artt. 1953 en 1954 Ned. BW). In het strafrecht houdt het ne bis in idem in, dat niemand ten tweeden male wegens hetzelfde feit kan worden vervolgd, indien bij rechterlijk gewijsde onherroepelijk is beslist over het al dan niet bewezen zijn van dit feit en het al dan niet daaraan schuldig zijn van de verdachte (art. 68 Ned. WStr).
In België heersen inzake het gewijsde ongeveer analoge verhoudingen. Het ➝Hof van Cassatie besliste enige malen dat het gewijsde in burgerlijke zaken niet tot het dwingend recht behoort. Wel is het dan een bewijsmiddel voor het al of niet bestaan van een verbintenis. Evenals in Nederland belet het gewijsde in het strafrecht nieuwe vervolging. Een arrest of vonnis in kracht van gewijsde gegaan, waarbij iemand wegens enig feit tot straf is verwezen, wordt in Nederland in een burgerlijk geschil als een bewijs van dat feit aangenomen, behoudens tegenbewijs (art. 1955 BW). In Belg. burgerrechtelijke zaken is het gewijsde een vermoeden dat geen tegenbewijs toelaat (art. 1351 BW); bewijsmiddel is het slechts inzake verbintenissen.
