Dorp, ontstaan op een strandwal (haakwal) en voor het eerst vermeld in 960. De heerlijkheid Bergen, bekend vanaf circa 1300, bestond uit de buurtschappen Oudburg, Zanegeest (noorden), Westdorp en Oostdorp (oosten), die elk via een ‘doodweg’ waren verbonden met de Kerkbuurt in het centrum.
In de in 977 aldaar gestichte kapel vond in 1422 het mirakel van Bergen (Heilig Bloedwonder) plaats, hetgeen Bergen tot bedevaartplaats maakte. Het ten zuiden van het dorp gelegen Bergermeer werd in 1564 drooggelegd. Nadat kerk en dorp in 1574 waren verwoest, herbouwde men slechts een deel van de kerk (Ruïnekerk). In de heerlijkheid lagen de versterkte huizen Rampenbosch (circa 1500 tot 1775) en het Oude Hof (na 1643 buitenplaats 't Oude Hof). Kogelgaten in de Ruïnekerk zijn de stille getuigen van de twee Slagen bij Bergen (19 september en 2 oktober 1799), waarbij een invasieleger van Engelsen en Russen werd verslagen door Frans-Nederlandse troepen.
Met de stichting van Bergen aan Zee (1906) begon ook voor Bergen-Binnen een bloeiperiode. Er kwam een tramverbinding met Alkmaar (1905 tot 1955) en er werden veel hotels en pensions gebouwd. Aan de Loudelsweg verrezen het St.-Anthoniuspensionaat (1906) en het St.-Petrus Canisius Retraitehuis (1927) van de ursulinen (beide gesloopt 1991). Het Van Reenenpark (1912) aan de westzijde vormde de kern van een villapark en aan de zuidkant ontstond het villapark Meerwijk (vanaf 1915). Bergen ontwikkelde zich verder tot een belangrijk kunstenaarsdorp voor de zogeheten Bergense School (L. Gestel, M.
Wiegman, Charley Toorop). In 1928 kwam er een expositiezaal en werden diverse atelierwoningen gebouwd, al dan niet temidden van de villabebouwing rondom het dorp en langs de Buerlaan. Er kwam een uitbreidingsplan (1937) en na de Tweede Wereldoorlog zijn nieuwe wijken aan de noord- en oostzijde verwezenlijkt. Het ter plaatse van het oude tramstation opgetrokken winkelcentrum (1962) is recent als aanzet genomen voor grootschalige ontwikkelingen rond het Plein (Centre Ville, 1988-'91) die niet erg stroken met het ingetogen karakter van het dorp. Bergen is een beschermd gezicht.
