Limes [Lat., grens], in het oude Rome oorspronkelijk een grensweg tussen twee stukken land; in de Romeinse keizertijd de rijksgrens. De limes was een gracht met een wal of een muur met bolwerken (gesloten limes), ofwel een militaire weg waarlangs versterkte steden, → castella of → castra waren gebouwd (open limes).
In Nederland strekte de Romeinse verdedigingslinie zich uit langs de Nederrijn, en de Kromme en de Oude Rijn tot Katwijk. Opgravingen hebben aangetoond dat er ondermeer forten waren gebouwd in Vechten (Fectio), Utrecht (Traiectum) en Zwammerdam (Nigrum Pullum). De aanleg van de limes in Nederland vond plaats vanaf ongeveer het midden van de 1e eeuw; vermoedelijk was er pas vanaf circa 70 n.Chr. sprake van een aaneengesloten reeks militaire forten. De heerbaan of limesweg verbond deze forten met elkaar en was door andere wegen met het achterland verbonden. De wegen werden bewaakt door militaire politieposten (stationes). Bovendien waren soms ter beveiliging van strategisch belangrijke punten, zoals rivierovergangen, castella aangelegd. Aldus maakte de limes, de eigenlijke grenslinie, deel uit van een breder verdedigingssysteem. Omstreeks 270 stortte de Nederlandse Rijnlimes in door invasies in het rivieren- en Scheldegebied van ondermeer Friezen en Franken. Vanaf het begin van de 4e eeuw werd begonnen met het herstel van de Rijngrens. Daarbij werden Germaanse stammen, in de Romeinse bronnen aangeduid als Franken, ingeschakeld. Het verdedigingssysteem kreeg een dynamischer karakter. De verdediging van de grens kwam in tegenstelling tot voorheen meer in handen van in het achterland gelegerde mobiele interventiekorpsen (comitatenses). De taak van de garnizoenen in de castella was deze troepen te alarmeren en de tegenstanders tegen te houden tot de comitatenses waren gearriveerd. Castella uit deze tijd moeten dan ook eerder worden gezien als burchten dan als versterkte kazernes, zoals voorheen het geval was. De westelijke forten van de noordelijke limes waren door het oprukken van de zee in de 4e eeuw slechts beperkt bezet. De militaire bolwerken in de Betuwe waren daarentegen niet onderbemand. Vermoedelijk bemanden vooral Frankische troepen dit deel van de limes. Voor het huidige België vat men onder de naam limes (de Limes Belgicus) de Romeinse sterkten samen die ten noorden van de heerbaan Keulen (Colonia)-Tongeren (→ Atuatuca Tungrorum)-Bavay (Bagacum) werden gebouwd om die weg te beschermen.
