of judaïsme bedoelt de godsdienstige opvattingen en praktijken samen te vatten, die binnen het joodse volk de voortzetting zijn van de oudtestamentische „godsdienst van Israël”. Een nauwkeurige analyse zou kunnen laten zien, hoe hier niet gesproken mag worden van een breuk.
Nieuwe elementen, die optreden, zijn vooreerst de reflectie op de Schrift door afsluiting van de canon (zie Bijbel 2) en haar bestudering niet zozeer om te komen tot dogmatische vormgeving (zoals in het Christendom) doch om een uitgebreide casuïstiek uit te werken, die de toepassing wil geven van de wet van Moses op de verscheidenheid van het dagelijkse leven. Daarbij wordt de hulp ingeroepen van de traditie, zoals deze gestremd is in de Talmoed, de Midrasj en de Targoem.
Het Jodendom der rabbijnen heeft daarmee uiteindelijk het standpunt der Farizeeën gekozen boven dat der Sadduceeën en feitelijk de betekenis der Schrift verminderd door een traditie als „omheining der wet” te aanvaarden, welke vaak alleen via een gekunstelde exegese met het Schriftwoord kan worden verbonden. Slechts ingespannen studie kan voeren tot onderhouding van de wet.
Vandaar de speciale eerbied voor de leermeester (zie Rabbi) en de grote vormgevende kracht van de synagoge met haar voorlezing uit de Schrift en haar actualiserende prediking. Doch ook het familieleven en de godsdienstigheid thuis geven gestalte aan thora en overlevering, aan Sabbat en joodse feesten.
De liturgie der synagoge en de gebedspraktijken van vrome Joden hebben ook het Christendom beïnvloed, dat in het algemeen primair moet worden belicht vanuit en tegenover de achtergrond van het Judaïsme, zoals dat zich in de dagen van Jesus en in de nieuwtestamentische periode had ontwikkeld. Het Talmoedische Jodendom erkent de waarde der innerlijke gezindheid doch wordt door zijn formalistisch en juridisch karakter toch bedreigd door een gevaar van verstarring.
Daarom zijn regelmatig reactie verschijnselen opgetreden van gnostieke en mystieke aard (zie Kabbala; Chassidim). Ook thans nog treft men hun invloed aan, ook in de kringen van het rationalistisch gewortelde Jodendom en in die van het nationaal-religieus gerichte Zionisme, beide neigend tot meer dan redelijke religie en tot universeler opdracht.
M.
A.
B./J. W.
