Sigmund Freud hanteerde ook al begrippen als bewust, onbewust en verdringing. Carl Gustav Jung maakte echter een onderscheid tussen het persoonlijk onbewuste (dat overeenkomt met Freuds onbewuste) en het collectief onbewuste. De persoonlijkheid als geheel, de "psyche", bevat alle gedachten, gevoelens en gedragingen, bewust of onbewust. Sommige ervaringen worden echter niet tot het bewustzijn toegelaten omdat ze te verstorend zijn, of gewoon omdat ze vergeten zijn. Zij belanden in het persoonlijk onbewuste.
Het collectief onbewuste bevat instinctieve driften en gedragspatronen die we allemaal delen als mens. Het bevat het totaal aan herinneringen van onze voorouders en wordt genetisch overgedragen. Jung beschouwt dit deel van de onbewuste psyche als iets waar we door onze geest toegang tot kunnen krijgen via onze dromen. Sommige mensen, bijvoorbeeld kunstenaars, kunnen dit collectief aan primitieve beelden aanboren voor inspiratie. Het collectief onbewuste doet erg denken aan wat esoterici de Akashakroniek noemen. Jung was ongetwijfeld vertrouwd met deze van oorsprong hindoeïstische opvatting dat alle gebeurtenissen die ooit hebben plaatsgevonden, elke gedachte en emotie, voorgoed bewaard blijven in een soort etherische databank van de mensheid. Jung zag het collectief onbewuste ook als de bron van onze dromen en van paranormale of magische fenomenen. De inhouden van het collectief onbewuste noemde Jung archetypen. De vijf belangrijkste ervan zijn de Anima en Animus, de Persona, de Schaduw en het Zelf.
ANIMA
Een van de archetypen uit het collectief onbewuste is de Anima, de vrouwelijke zijde van de mannelijke psyche. De Anima is een knooppunt van onbewuste overtuigingen en gevoelens in de psyche van een man met betrekking tot het andere geslacht. Jung zegt hierover (geparafraseerd): "Iedere man draagt in zich het eeuwige beeld van de vrouw mee, niet het beeld van een bepaalde vrouw, maar van de vrouw als voorstelling van vrouwelijkheid. Dit beeld is fundamenteel onbewust, alsof het is gegraveerd als afdruk of 'archetype' met alle indrukken ooit gemaakt door de vrouw. Aangezien dit beeld onbewust is, wordt het altijd onbewust geprojecteerd op de persoon van de geliefde, en is één van de belangrijkste redenen voor een passionele liefde of afkeer."
Kennis over de Anima kan met andere woorden slechts onrechtstreeks worden verkregen: door de projecties die mannen maken op vrouwen die al dan niet beantwoorden aan hun innerlijk beeld van de vrouw.
ANIMUS
De pendant van de Anima bij de vrouw: de mannelijke zijde van de vrouwelijke psyche. Volgens Jung was de Animus complexer dan de anima: terwijl bij mannen de anima bestaat uit één dominant beeld, hebben vrouwen volgens hem meerdere animusbeelden.
"De natuurlijke functie van de Animus (evenals van de Anima) is het bewaren van hun positie tussen het individuele bewustzijn en het collectief onbewuste. De Animus en Anima moeten functioneren als een brug of een deur die leidt naar de beelden van het collectief onbewuste, net zoals de Persona een soort brug naar de wereld zou moeten zijn". - Jung: Unpublished Seminar Notes. Visions I
Anima en Animus ontstonden in de psyche doordat mannen en vrouwen generaties lang met elkaar samenleefden. Door deze intense wisselwerking namen in de loop van de evolutie beide geslachten kenmerken van elkaar over.
PERSONA
Terwijl Anima en Animus het innerlijk aanzien van de psyche zijn, is de Persona dat wat de wereld te zien krijgt. De Persona is wat men een conformerend archetype zou kunnen noemen: een bemiddelaar tussen het individu en de gemeenschap. Zij vervult een beschermende rol door de omgeving niet te diep te laten doordringen tot de innerlijke psyche: het sociale masker maakt sociale omgang veiliger en gemakkelijker. Als we ze vergelijken met een deur, dan schermt de Persona niet alleen af, maar maakt ook de toegang mogelijk tot de buitenwereld. Een te sterke identificatie met de Persona leidt echter tot een persoonlijkheid die buiten haar grenzen treedt. Voorbeelden: de religieuze fanaat of historische figuur met een overdreven gevoel van zijn belang in de geschiedenis. Dit verschijnsel noemt Jung psychologische inflatie. Het treedt op wanneer de bewuste identiteit van een individu wordt verbonden met een archetype van het collectief onbewuste zoals “de held”, “de redder”, “de genezer” of “de wijze”. Een ervaring die veel mensen (vaak pas op middelbare leeftijd) doormaken is dat ze zich beginnen afvragen of ze wel de juiste keuzes hebben gemaakt. Hun leven lijkt plots leeg en betekenisloos te zijn. Het is een periode in iemands leven waarop wordt beseft dat ze zichzelf de hele tijd hebben voorgelogen over wie ze zijn en wat ze willen. Ze hebben zich te lang met hun persona geïdentificeerd en lieten zich leven door wat van hen werd verwacht.
"De Persona is een systeem van aanpassing van het individu of de manier waarop hij of zij omgaat met de wereld. Iedere roeping of beroep heeft zo zijn eigen karakteristieke Persona. Alleen bestaat het gevaar dat personen door te sterke identificatie hun persona's worden: de professor identificeert zich met zijn boek, de tenor met zijn stem. Met een beetje overdrijving zou men kunnen zeggen dat de Persona dat is wat men in werkelijkheid niet is, maar wat we zelf en anderen denken dat we zijn." - The Archetypes and the Collective Unconscious, Collected Works, Vol. 9
SCHADUW
De Schaduw is de onbewuste donkere kant van je persoonlijkheid, je dierlijke instincten. Dit instinctieve en irrationele deel van het onbewuste kan worden herkend via projecties en in dromen. Schaduwprojectie verloopt geheel onbewust en doet ons onze negatieve eigenschappen opmerken in andere mensen alsof ze aan hen toebehoren. De Schaduw is het archetype dat volgens Jung het eigen geslacht weergeeft. Het is echter een onbewust aspect van de persoonlijkheid waarmee het bewustzijn (het Ik of Ego) zich niet wenst te identificeren. Nochtans is het belangrijk om ook je negatieve 'dierlijke' eigenschappen te leren kennen, omdat de inhouden van de Schaduw des te sterker zijn wanneer ze onbewust blijven. Dit krachtigste en gevaarlijkste van alle archetypen manifesteert zich vaak in iemands dromen, waarin het dan optreedt als inferieur mens van hetzelfde geslacht als de dromer, of als dier. De confrontatie aangaan met de Schaduw is volgens Jung een van de belangrijkste stappen die iemand dient te zetten op het pad van individuatie of zelfverwerkelijking.
De schaduw bestaat echter niet alleen uit moreel verwerpelijke neigingen, maar heeft ook een aantal goede eigenschappen, zoals normale instincten, passende reacties, realistische inzichten en creatieve impulsen. Zo hebben volgens Jung kunstenaars een gezond contact met hun dierlijke natuur. Door de nauwe samenwerking tussen Schaduw en Ik voelen zij zich energiek en creatief.
ZELF
Het Zelf mag niet verward worden met het Ik: het Ik is de organisatie van het bewustzijn (de bewuste identiteit), terwijl het Zelf het centrum is van de hele persoonlijkheid, die het bewuste, het onbewuste en het uiterlijke Ik omvat.
Jung beschouwt het Zelf als het centrale archetype van de persoonlijkheid of psyche. Het werkt organiserend binnen het collectief onbewuste en harmoniseert alle archetypen. Volgens Jung manifesteert het Zelf zich pas omstreeks de middelbare leeftijd. Dit komt doordat een mens pas op latere leeftijd het proces van individuatie doormaakt, wat tegenwoordig "zelfverwerkelijking" wordt genoemd. Het komen tot zelfkennis is ook een langdurig proces. Een indicatie dat het Zelf niet naar behoren werkt, is een gevoel van ontevredenheid met zichzelf. Ook blijft men eigen slechte eigenschappen op anderen projecteren. Bij de mens die zich in harmonie voelt met zichzelf en de wereld is de persoonlijkheid daarentegen ontwikkeld en geïndividualiseerd. Bewustwording van onbewuste inhouden leidt tot een grotere harmonie met de eigen natuur. Individuatie is een nooit eindigend proces, te vergelijken met het streven naar verlichting bij het boeddhisme.
