Wat de mens kent, en uitsluitend kent, is zijn bewustzijn. Het bewustzijn bij het kind groeit elke dag door toepassing van de mentale functies van het denken, voelen, de gewaarwording en de intuïtie. Het proces waarbij iemands bewustzijn gedifferentieerd wordt van dat van anderen noemt Jung "individuatie".
Jung schreef in 'De mens en zijn symbolen' dat de mens slechts langzaam en moeizaam zijn bewustzijn heeft ontwikkeld, in een proces dat ontelbare eeuwen heeft geduurd om het beschaafde stadium te bereiken. Deze evolutie is volgens hem overigens verre van compleet, want grote delen van de menselijke geest zijn nog steeds in duisternis gehuld.
Dat beschaafde stadium zou zijn begonnen met de uitvinding van het schrift in ongeveer 4000 v.Chr.
Hij wijst erop dat wat wij de 'psyche' noemen geenszins identiek is met ons bewustzijn. Een groot deel ervan is namelijk onbewust, en het bewustzijn is in de evolutie "een zeer recente aanwinst van de natuur" en bevindt zich volgens Jung nog steeds in een experimenteel stadium. Daardoor is de eenheid van ons bewustzijn nog zo broos. Zij kan (door de 'stormloop van onbeheerste emoties') gemakkelijk worden verbroken en leiden tot een dissociatie en verlies van identiteit. De moderne mens blijft blind voor het feit dat hij ondanks zijn rationaliteit bezeten is door krachten die hij niet kan beheersen.
De instincten zijn niet verdwenen
Het bewustzijn heeft zich volgens Jung dus slechts langzaam afgescheiden van de fundamentele instincten. Die zijn echter niet zomaar verdwenen en blijven ons gedrag sterk beïnvloeden, ook al hebben zij het directe contact met het bewustzijn verloren. Die gespleten toestand is ook de oorzaak van allerlei neurosen, versprekingen en emotionele inzinkingen. Allemaal symptomen van de psychologische verwarring als gevolg van de ontwikkeling van een bewustzijn.
In Jungs visie van de psyche is het individuele bewustzijn een constructie die boven op het onbewuste is gebouwd en er ook uit oprijst:
"Het bewustzijn is als een kind dat dagelijks wordt geboren uit de oorspronkelijke baarmoeder van het onbewuste."
De vier functies van het bewustzijn
De vier functionele typen waarmee het bewustzijn met ervaringen omgaat zijn gewaarwording, denken, voelen en intuïtie. Zij beschrijven de meest typerende houding waarmee iemand de buitenwereld tegemoet treedt. Zo zal een intellectueel ingesteld mens in eerste instantie vertrouwen op zijn denken om met een situatie om te gaan op een rationele manier. Een van deze vier functies is steeds dominant en noemt Jung de 'hoofdfunctie'. Wanneer in het aangehaalde voorbeeld het denken de superieure functie is, is de daaraan tegengestelde functie inferieur: voelen staat in het 'functiekruis' opposiet denken. Daardoor wordt voelen de inferieure functie van dit persoonlijkheidstype. Deze persoon benadert de buitenwereld (problemen, relaties enz.) eerst rationeel, en komt daardoor mogelijk wat afstandelijk en berekenend over. Zijn of haar vermogen tot empathie is in vergelijking met het denken onderontwikkeld.
Achte persoonlijkheidstypen
Deze vier bewustzijnsfuncties combineerde Jung in zijn persoonlijkheidsleer met een extraverte of introverte ingesteldheid, waardoor er acht persoonlijkheidstypen mogelijk zijn op basis van op welke manier de psyche de binnen- en buitenwereld ervaart. Bijvoorbeeld: het extraverte denktype, het introverte gewaarwordingstype, het extraverte intuïtief type.
Individuatie
Volgens Jung gaat het bij "individuatie" om het proces waarbij het bewustzijn van een persoon geïndividualiseerd en gedifferentieerd wordt van andere personen. Met andere woorden: individuatie is een groeiproces, volwassen worden, waarbij de mens zich bewust wordt van zijn uniekheid tegenover andere mensen. Uit dat individuatieproces ontstaat in de psyche een nieuw element, het "Ik" of "ego" genoemd. Het doel van individuatie is volgens deze opvatting zichzelf te leren kennen, wat leidt tot zelfverwerkelijking.
