v. revolutie, omwenteling In Frankrijk 1789-1800.
1. Oorzaken er van waren: de onbeperkte koningsmacht; de voorrechten van adel en geestelijkheid; de belastingen die bijna uitsluitend op de burgerij (Derde Stand) drukten en altijd stegen door de verwarde financiële toestand; de geloofsverzwakking en het zedenbederf; de nieuwe maatschappelijke denkbeelden (volkssoevereiniteit) door de Encyclopedisten verspreid; het voorbeeld van de welgeslaagde opstand der Engelse kolonies in Noord-Amerika.
2. Gebeurtenissen. Een dreigend staatsbankroet dwong LODEWIJK XVI tegen 1 mei 1789 de Algemene Staten bijeen te roepen. De vergadering had 5de mei te Versailles plaats. Onder de voornaamste leden waren: TALLEYRAND, MAUDRY, FILIPS VAN ORLÉANS, LAFAYETTE, MIRABEAU, BAILLY, BARNAVE, PÉTION, ROBESPIERRE. De 17de Juni verklaarde zich, op voorstel van SIEYÉS, de Derde Stand tot Nationale Vergadering. Deze legde 20 juni in de Kaatsbaan (Salle du jeu de paume) de eed af, niet uiteen te zullen gaan, voordat Frankrijk een Konstitutie zou verkregen hebben en heette sindsdien Konstituerende Vergadering. Intussen verzamelde de koning een aanzienlijke krijgsmacht. Dit verwekte hevige opgewondenheid bij het volk dat, aangehitst door mannen als DESMOULINS, 14 juli de Bastille bestormde, waar men veel slachtoffers der tirannie meende te vinden. De klubs der jakobijnen en kordeliers speelden hierbij een grote rol De koning zond de troepen weg en een Nationale Garde werd opgericht. In de nacht van 4 op 5 aug. schafte de Konstituerende Veraaderino de leenheerlijke rechten af en verklaarde alle burgers gelijk voor de wet. Dit had de uitwijking van een groot deel van de adel tengevolge (émigré's). De 5de okt. dwong een nieuw oproer de koning en de Konstituerende Vergadering hun zetel naar Parijs te verplaatsen. Om in de dringende financiële nood te voorzien, verklaarde de Vergadering de geestelijke goederen tot staatseigendom en gaf er voor assignaten uit; de geestelijkheid zelf werd 12 juli 1790 aan de Burgerlijke Konstitutie der Geestelijkheid (Constitution civile du Clergé) onderworpen, waartegen paus Pius VI protesteerde. De 14de juli, op de eerste verjaardag van de inneming der Bastille, werd te Parijs een groot verbroederingsfeest gehouden, waarbij de koning aanwezig was. Na de dood van MIRABEAU, zag LODEWIJK zich echter genoodzaakt te ontvluchten (21 juni 1791) maar werd gevankelijk naar Parijs teruggebracht en moest 5 september de Konstitutie bezweren. Hierop ging 30 september de Konstituerende Vergadering uiteen. De Wetgevende Vergadering (rechterzijde: feuillants. linker: Bergpartij en girondijnen, centrum: independenten) zou haar werk voortzetten. De girondijnen dwongen LODEWIJK XVI, van keizer FRANS II de ontwapening der uitgewekenen te eisen en de oorlog te verklaren. Een inval door DUMOURIEZ (mei 1792) in de Oostenrijkse Nederlanden mislukte. Na het manifest door KAREL WILLEM van Brunswijk, opperbevelhebber der Pruisisch-Oostenrijkse troepen, bestormde het gemeen 10 aug. de Tuilerieën. De koning vluchtte naar de Wetgevende Vergadering, die hem schorste en hem, met zijn gezin, in de Temple deed opsluiten. De tijding van de inval der Pruisen gaf aanleiding tot de September-moorden (2-6 september), waarbij in de Parijse gevangenissen alleen, meer dan 400 onschuldigen werden vermoord. De 20ste september 1792 volgde op de Wetgevende Vergadering, de Nationale Konventie. De rechterzijde bestond uit girondijnen, de linker uit de Bergpartij, gesteund door de Parijse Burgenaad of Commune (HÉBERT, CHAUMETTE) die een revolutionaire burgerwacht oprichtte (SANTERRE, HANRIOT). Het centrum vormde de Vlakte (la Plaine) of het Moeras (le Marais). De Vergadering riep 22 sept. de republiek uit en voerde de Republikeinse Kalender in. Nu gingen de Franse republikeinen ook „de andere verdrukte volken bevrijden”. Zij bezetten Savoje, veroverden Nice, deden een inval in de Rijnstreken (CUSTINE) en de 6de nov. vermeesterde DUMOUREEZ, door de overwinning bij Jemappes, de Oostenrijkse Nederlanden. In december begon het proces van LODEWIJK XVI. Niettegen-
