Omstanders in stikte zin betekent: mensen stonden erbij en keken ernaar. Omstanders in ruimere zin zijn mensen die op basis van bijvoorbeeld kleur, gender of nationaliteit onderling op een verweven manier bij geweld betrokken zijn zonder over dat geweld zelf enige controle te hebben (getuigen zijn van oorlogsgeweld of koloniale machtsuitoefening).
De betekenis van groepjes omstanders is vaak meer dan het lijkt. Bijvoorbeeld blanke toeristen in een sloppenwijk In Kaapstad. Zij staan erbij en kijken ernaar. Van schuld of medeplichtigheid voor de structurele ongelijkheid is geen sprake. Maar zo’n bezoek kan onbedoeld ongemak oproepen. Een vleugje vervangende schaamte, een spoor van collectieve schuld of een licht gevoel van medeverantwoordelijkheid. Het zijn zaken om na afloop eventueel bij stil te staan.
Met anderen ergens samen zijn zonder enige betrokkenheid komt zelden voor. Sociale of relationele autonomie en sociale media zorgen ervoor dat mensen behalve omstanders ook enigszins deelnemers en belanghebbenden worden, ook al is soms de participatie van een individuele omstander minimaal of afwezig (omstandereffect).
Hoe om te gaan met iets dat je niet gedaan hebt, waaraan je niet hebt bijgedragen of waarvan je niet van medeplichtigheid kan worden beschuldigd? Het zijn vragen die onder omstanders kunnen leiden tot reflectie over onze verantwoordelijkheid. Slavernij, kolonialisme en Holocaust in het verleden en MeToo, Palestina, Oekraïne en klimaatverandering in het heden doen groepen activistische omstanders ontstaan. Op basis van identitaire verwevenheid - kleur, gender, nationaliteit etc. - vormen omstanders een agency waarmee zogenoemde wij-gevoelens worden omgezet in zoiets als barmhartig gedrag, solidariteit op afstand of een begin van meedoen met burgerlijk verzet. Hoewel de erfenissen van slachtoffers en daders ter plaatse blijven, lijkt de betrokkenheid van zowel fysieke als virtuele omstanders prominenter te worden.
De betekenis van het begrip omstanders wordt door de bijna onontkoombare betrokkenheid politiek van karakter. Een verzameling 100% naïeve omstanders is een zeldzaamheid geworden.
