Herakles - (Lat.: Hercules) Zoon van Zeus en Alkmene, echtgenote van Amphitryon. Op grond hiervan werd hij hartstochtelijk gehaat door Hera, de vrouw van Zeus. Omdat Zeus beloofd had de heerschappij over Argos te geven aan de afstammeling van Perseus, die het eerst na deze belofte geboren zou worden, vertraagde Hera de geboorte van Herakles en bespoedigde die van zijn neef Eurystheus, die koning van Mykene zou worden.
Enige tijd na zijn geboorte zond Hera twee slangen op Herakles af om hem te doden, doch de knaap wurgde deze. Zo zou hij in de mythologie de personificatie van de fysieke kracht worden. Toen Herakles volwassen was geworden, moest hij in dienst van zijn neef treden en de hem opgelegde twaalf werken uitvoeren. Deze werken waren gedeeltelijk als boete bedoeld, want hij had heel wat uitgehaald. Linos, die hem in de muziek onderricht had gegeven en hem op zijn fouten had gewezen, sloeg hij met de lier dood. Daarop werd Herakles door Amphitryon naar de berg van Kitharion gezonden om de kudde te hoeden. De Kentauren onderwezen hem in het wapenbedrijf, de geneeskunde en de muziek. Een leeuw, die het op zijn kudde gemunt had, sloeg hij dood. De koning van Orchomenos, Erginos, die Thebe schatting oplegde, werd door Herakles verslagen en deze kreeg derhalve diens dochter Megara tot vrouw. Doch weer trad Hera op en zond over Herakles een vlaag van waanzin, waardoor deze zijn eigen vrouw en kinderen doodde. Achtervolgd door de Erinyen ging hij in Delphi aan Apollo raad vragen om te weten hoe hij zijn wandaad moest uitboeten. Deze legde hem op in dienst te treden bij Eurystheus.
De dodekathlos (twaalf werken) van Herakles waren: het doden van de leeuw van Nemea; hij doodde en vilde hem en droeg daarna regelmatig de vacht; het doden van de reusachtige waterslang (hydra) van Lerna, een monster met negen koppen; telkens als Herakles ze afgehouwen had, groeiden nieuwe koppen aan; met behulp van zijn neef Iolaos, die de wonden met een fakkel dichtschroeide, werd de opdracht tot een goed einde gebracht; het vangen in Arkadië van de hinde van Keryneia, een snelle hinde met gouden hoorns en koperen hoeven; het vangen van het wilde everzwijn in het gebergte van Erymanthos in Arkadië; hierbij raakte hij slaags met de Kentauren; het verjagen van de Stymphalische stormvogels bij het Stymphalismeer in Arkadië; deze monstervogels gebruikten hun veren als pijlen en joegen met koperen bekken en klauwen op mensen en dieren; het reinigen van de stallen van koning Augias in Elis; de mest moest binnen het tijdsbestek van een dag verwijderd worden; voor dit werk had Augias hem het tiende deel van zijn veestapel beloofd; toen hij zijn belofte niet hield, werd hij door Herakles neergeslagen; het vangen van de dolgeworden stier op Kreta, waar koning Minos heerste; het vangen en naar Mykene overbrengen van de paarden, die met mensenvlees gevoed werden en aan de Thrakische koning Diomedes toebehoorden; Herakles wierp Diomedes zelf als voedsel voor diens paarden; het buitmaken van de gordel van Hippolyte, koningin van de Amazonen, die door hem in een gevecht werd verslagen; het bemachtigen van de runderen van de reus Gerynones met de drie lichamen, die in het westen van de bewoonde wereld op een eiland woonde; hier richtte Herakles de bergen op, aan de zuidkust van Spanje en de noordkust van Afrika, bekend als de ‘Zuilen van Herakles’; op de terugweg moest hij herhaaldelijk strijd leveren, o.a. met Kakos, die een deel van de runderen gestolen had; het halen van de gouden appelen uit de Tuin van de Hesperiden, een boomgaard van de goden, eveneens in het westen van de bewoonde wereld; Atlas haalde voor Herakles de gouden appelen, terwijl hij in diens plaats het hemelgewelf droeg.
Het halen van de driekoppige Kerberos, de hond van de onderwereld; terzelfder tijd bevrijdde Herakles ook Theseus uit de onderwereld. Daarnaast worden in andere mythen nog andere daden van Herakles vermeld. Na deze werken was Herakles uit de dienstbaarheid ontslagen en dong hij naar de hand van Iole, de dochter van de zeer bedreven boogschutter Eurytos. Alhoewel Herakles hem overwon, werd hem toch Iole geweigerd, zodat hij haar broeder Iphitos doodde. Hierdoor werd Herakles opnieuw dienstbaar en Hermes verkocht hem aan Omphale, koningin van Lydië, waar hij driejaar lang vrouwenwerk moest doen. In andere mythen was het vooral de buitengewone lichaamskracht waarop een beroep gedaan werd.
Na het ontslag uit de dienstbaarheid huwde Herakles met Deianeira, die hij in een tweegevecht met de riviergod Acheloos had gewonnen. De kentaur Nessos, die haar geweld wilde aandoen, werd eveneens door de pijlen van Herakles neergeschoten. De dodelijk gekwetste Nessos wilde zich wreken en raadde Deianeira aan zijn bloed (vergiftigd door pijlen gedrenkt in het bloed van de hydra) uit de wonden op te vangen omdat het een tovermiddel was - zo zei hij - waardoor zij de liefde van Herakles zou kunnen terugwinnen. Toen Herakles na de inneming van Oichalia, de stad van Eurytos, Iole vanuit Thrakië vooruitzond, stuurde Deianeira hem een mantel, bestreken met het bloed van Nessos. Nadat hij de mantel had aangedaan, werd hij door hevige pijnen gekweld en hij kon de mantel niet afrukken. Teruggekeerd vernam hij de ware toedracht; hij gaf Iole aan zijn zoon Hyllos ten huwelijk en pleegde zelfmoord op een brandstapel (zie Sophokles’ Trachinische Vrouwen), geholpen door Philoktetes, die zijn boog en pijlen kreeg. Onder donder en bliksem steeg Herakles ten hemel en werd op de Olympos onder de goden opgenomen, waar hij Hebè als vrouw kreeg.
De heldendaden, avonturen en moordende gevechten van Herakles zijn veelvuldig en verschillend al naar de mythe en de landstreek waar zij de opvattingen van de bewoners illustreren. Pas in de 5e eeuw v.C. is een vaste cyclus van de werken van Herakles vast gelegd op de metopen van de Zeustempel van Olympia.
Het leven vol tragiek staat onder druk van de haat van Hera, daarnaast is Herakles de verpersoonlijking van de fysieke kracht en de heldenmoed. In vele steden werd Herakles als helper in de nood vereerd, zoals vele andere naar hem Herakleia werden genoemd. In saterspelen en komedies was Herakles vaak een veel gebruikte figuur, de belachtelijke veelvraat of krachtpatser.
Nawerking: Los trabajos de Hercules (1417), klein traktaat in proza door de Spaanse auteur Enrique de Villena (1384-1434); Ercole (1557), gedicht door de Italiaanse dichter Giambattista Giraldi Cinzio; Hercule mourant (1634), tragedie door de Franse auteur Jean de Rotrou (1600-1650); Herkules, didactisch gedicht door de Zweedse dichter Georg Stiernhielm (1598-1672); Ercole in Cielo (1696), opera door de Italiaanse componist Carlo Francesco Pollarolo (1635-1720); Ercole sul Termodonte (1723), opera door de Italiaanse componist Antonio Vivaldi (1678-1742); Le Nozze di Ercole ed Ebe (1744), opera door de Italiaanse componist Nicola Porpora (1686-1767); Apoteosi d’Ercole (1890), opera door de Italiaanse componist Saverio Mercadante (1795-1870); Herakles (1913), roman door Louis Couperus (1863-1923); Die Taten des Herakles (1921), roman door de Oostenrijkse auteur F. Braun (1884); Amphitryon 38 (1929), toneelbewerking door de Franse literator J. Giraudoux (1882-1944).
