Zeus - Belangrijkste godheid bij de Grieken (Iupiter bij de Romeinen) Hij was reeds de grote hemelgod bij de Indogermanen. Terwijl de verschillende Griekse stammen het gebied van de latere Griekse wereld binnentrokken, werd Zeus van lieverlee geïdentificeerd met de lokale, belangrijkste godheid en zo ontstonden een reeks van godenparen, waarvan Zeus steeds het mannelijk element was. Tenslotte werd Hera, de voornaamste godin van Argos, zijn echtgenote en hemelkoningin. De andere oeroude goden gingen door voor broeder of zuster, b.v. Poseidon, Hades en ook Hera. Andere godheden, die in de Griekse wereld bekend raakten vanuit Kreta, Thrakië en Klein-Azië, werden als zijn kinderen beschouwd, b.v. Apollo, Athena, Artemis, Ares, Dionysos e.a.
Zeus was volgens mythologische verhalen de zoon van Kronos en Rheia, en had zijn leven aan een list van zijn moeder te danken. Kronos slokte al de kinderen op, die uit Rheia geboren werden, opdat deze hem niet zouden kunnen onttronen. Toen Zeus geboren werd, wikkelde zijn moeder een steen in een doek en gaf die aan de vraatzuchtige vader, die het zelfs niet merkte. Zeus werd in het geheim naar een grot op Kreta in het Idagebergte gebracht en er opgevoed door nimfen met de melk van de geit Amaltheia. Toen Zeus later zijn broers had bevrijd en Kronos van de hemeltroon gestoten, verdeelden zij onder elkaar de wereldheerschappij, zodat Zeus de hemel toegewezen kreeg, Poseidon de zee en Hades de onderwereld. Al gaat deze mythe terug op een Kretenzische oorsprong, Zeus was toch de voornaamste lichtgod bij de Grieken.
In verscheidene legenden is Zeus de gemaal, echtgenoot of beminde van een aantal godinnen of sterfelijke vrouwen geworden. Omdat de Grieken monogaam waren, werd Hera zijn gemalin. Uit haar werden Ares, Hebè en Hephaistos geboren, bij Demeter was hij de vader van Persephonè, bij Leto (Latone) de vader van Apollo en Artemis; de nimf Maia was door hem de moeder van Hermes. Doch meerdere Oudgriekse vorstenhuizen of belangrijke families lieten hun geslacht opklimmen tot kinderen van Zeus, die sterfelijke prinsessen benaderd had.
Zo was Semelè, dochter van Kadmos, koning van Thebe, de moeder van
Dionysos; Alkmene, koningin van Tiryns (Mykene), de moeder van Herakles; uit Danaë, dochter van Akrisios, koning van Argos, werd Perseus geboren. Leda, koningin van Sparta, werd door hem de moeder van de Dioskouroi. Nog andere liefesavonturen beleefde Zeus met Io, Europa e.a. Als hoogste godheid bij de Grieken (en als Iupiter bij de Romeinen) troonde hij oppermachtig op de Olympos, als de vorst van de goden. Hij maakte het goede en het slechte weer, deed het regenen, bliksemen en donderen, deelde goed en kwaad uit, hij was de vader en redder van allen, Zeus Soter. Zeus was ook de beschermer van de particuliere woningen en de stad. Het altaar van Zeus Herkeios bevond zich in de belangrijkste huizen, waar hij waakte over de schat- en voorraadkamers als Zeus Ktesios; als zodanig werd hij veelal vereerd in de gedaante van de heilige huisslang. Daarbij was Zeus ook de godheid van verzoening en vergelding; bij het altaar van Zeus Meilichios kon iemand, door bloedschuld bezoedeld, weer gereinigd worden. Hiervoor werd het belangrijkste feest ter ere van Zeus in Athene gevierd, de Diasia. Zeus als vader van goden en mensen was ook de behoeder van het recht en de maatschappelijke orde, beschermer van de moraal. Men legde een belangrijke eed af door te zweren bij Zeus Horkios. Zeus Philios waakte over de verplichting, die men tegenover vrienden of strijdmakkers had aangegaan. De vreemdeling, die in feite geen rechten had, stond onder de bescherming van Zeus Xenios en was onaantastbaar, wanneer hij zich stelde onder de hoede van Zeus Hikesios.
Zeus, tot wie in de tijd van de koningen velen hun stamboom lieten opklimmen, bleef ook naderhand, toen de democratie was opgekomen, de beschermheer van de staat, Zeus Polios, van de politieke vrijheid, Zeus Eleuthereus, en in het bijzonder ook van de Boulè, die elke vergadering begon met een offer voor Zeus Boulaios.
Zeus, die als opperste godheid slechts door de ondoorgrondelijke Moira of Fatum in zijn macht werd beperkt, was ook de godheid van de mantikè technè, de gave van de voorspelling. Zijn orakel bevond zich te Dodona in Epeiros.
De eik en de arend waren aan Zeus toegewijd. Te zijner eer werden de Olympische en Isthmische spelen gevierd. De belangrijkste cultusplaatsen in de Griekse wereld waren Argos, Mykene en Sparta, de eilanden Samos (met Hera) en Euboia, het Kithairongebergte in Boeotië. Beroemd was in de oudheid het standbeeld van Zeus, gebeeldhouwd door Phidias voor de tempel in Olympia. Op het domein van deze tempel werden de Panhelleense spelen gehouden.
