Over de gehele wereld verspreid, worden bergen aangetroffen die van tijd tot tijd vloeibaar gesteente naar buiten persen en miljoenen kilo’s as en sintels de lucht inslingeren. Zulke bergen worden vulkanen genoemd.
Toen de volkeren uit de Oudheid deze bergen vlammen en rook zagen uitbraken, bedachten ze verhalen om voor dit verschijnsel een verklaring te hebben. Zo wisten de Romeinen te vertellen dat de vuurgod Vulcanus van tijd tot tijd een vuur aanlegde in zijn smidse diep in de aarde. Het woord ‘vulkaan’ is afgeleid van de naam van deze god.
Bergen en bergketens zijn op verschillende manieren ontstaan. Vulkanen hebben zichzelf gebouwd.
Op een bepaalde plaats is de aarde gescheurd. De daardoor ontstane spleet is zo diep, dat ze reikt tot een rotslaag die zo heet is, dat het gesteente nog vloeibaar is. Door het gewicht van de vaste rotslagen aan de oppervlakte wordt een gedeelte van dat vloeibare gesteente door de spleet naar boven geperst. Soms wordt het vloeibare gesteente naar de oppervlakte gestuwd door stoom of door andere gassen die in het binnenste van de aarde zijn ontstaan. De kracht van die samengeperste gassen slaat het vloeibare gesteente soms uiteen en slingert het hoog de lucht in. Het gloeiende, roodhete gesteente dat uit een vulkaankrater naar buiten komt stromen, heet lava.
Als het afkoelt, verandert het in een vast gesteente. De vloeibare rots die door gasdruk de lucht wordt ingeslingerd, stolt onmiddellijk tot as en sintels.
In de loop der jaren stapelen de sintels en de gestolde lava zich op rondom de opening waardoor ze naar de oppervlakte zijn geperst. Op die manier ontstaat geleidelijk een kegelvormige berg.
Op de top van een vulkaan bevindt zich altijd een komvormige holte: de krater. Soms is die krater gevuld met vloeibare, roodhete lava. Vulkanen ontstaan niet alleen op het land. Sommige rijzen op van de bodem van de zee. Talrijke eilanden in de Grote Oceaan zijn de toppen van oude vulkaankegels.
Als lava en as uit een vulkaan naar buiten komen, zeggen we dat de berg ‘werkt . De meeste vulkanen komen slechts af en toe tot uitbarsting. Als zo’n uitbarsting een paar eeuwen op zich laat wachten, spreken we van een dode of uitgedoofde vulkaan. Het is echter nooit zeker of zo’n uitgedoofde vulkaan inderdaad uitgewerkt is.
Het is mogelijk dat een uitbarstende vulkaan geen of slechts zeer weinig schade aanricht. De meeste doen dat echter wel. Veel uitbarstingen gaan vergezeld van zware aardschokken. Als de vulkaan in zee ligt, wordt een uitbarsting meestal gevolgd door een vloedgolf, die op honderden kilometers afstand nog ernstige schade kan aanrichten en komplete dorpen kan wegspoelen.
Een van de ernstigste uitbarstingen uit de geschiedenis was die van de Krakatau; een klein vulkaaneiland in de Grote Oceaan.
Een andere krachtige uitbarsting was die van de Mount Katmai in 1912. De berg ligt in een dunbevolkt gedeelte van Alaska en was reeds zo lang uitgedoofd, dat zelfs de oudste volksverhalen van de Eskimo’s geen melding meer maakten van een uitbarsting. Op 6 juni echter ontplofte de berg en werd de top volledig weggeslagen.
Een van de meest recente vulkaanuitbarstingen was die van de Goenoeng Agoeng, de heilige berg van de Balinezen. Ook deze vulkaan gold als uitgedoofd tot hij in 1963 tot uitbarsting kwam, een deel van Bali onder as en lava bedolf en 1500 mensenlevens opeiste.
Een zeer jonge vulkaan is de Paricutin in Mexico, die op 20 februari I 943 midden in een maisveld ontstond en thans een hoogte heeft bereikt van 1350 m.
In het lijstje bij dit artikel zijn enkele van ’s werelds bekendste vulkanen opgenomen. De met een sterretje gemerkte worden geacht ‘uitgedoofd’ te zijn.