Ned. gemeente in de prov. Zuid-Hoiland.
Gouda, ook Ter Gouw of Dergoude genoemd, was 1139 al bekend als het dorpje Golda; kreeg 1272 van graaf Floris V stadsrechten: verviel 1397 aan hertog Albrecht van Beieren; behoorde van toen af tot de → goede steden, in 1361 en 1438 geheel door brand verwoest. Op het eind van de Middeleeuwen waren bierbereiding, lakennering, korenhandel (op Frankrijk), touwslagerijen en binnenscheepvaart de belangrijkste bestaansmiddelen. Gouda bezat het regionaal stapelrecht voor het land van Woerden. In de 16e eeuw ging de stad achteruit. Behoorde tijdens de Republiek tot de zes stemhebbende steden van Holland die in de Staten waren vertegenwoordigd; koos tijdens het Twaalfjarig Bestand de remonstrantse zijde en was tenslotte de enige stad die zich tegen de Dordtse Synode verzette; 1619 werd de samenstelling van de vroedschap door stadhouder prins Maurits echter geheel veranderd. In de 17e en 18e eeuw ontwikkelden zich, naast de genoemde industrieën, de aardewerk- en vooral de pijpenlabricage.
Daarnaast werd de kaashandel van grote betekenis; de bierbrouwerij ging achteruit. Sedert de tweede helft van de 19e eeuw veranderde het karakter van de stad door vestiging van nieuwe industrieën.Litt.: H.E.Wessels, Gouda. Proeve ener stadsmonographie (1939); I.G.C.Helbers en D.A. Goede wagen, Goudsche pijpen (1942); P.D.Muylwijk, Een paar belangrijke eeuwen in Gouda's geschiedenis (1948); J.Smit, Een regentendagboek uit de 18e eeuw (1957); J.Taal, De Goudse kloosters in de middeleeuwen (1960); J.E.J.Geselschap. Inventaris van het oud-archief van Gouda (1965); J.E.J.Geselschap. Gouda rond de eeuwwisseling (1968); A.C.de Vooys e.a.. De Jaren achter ons, 1816-1966 (1966); .1.Schouten.
Gouda, vroeger en nu (1969); J.Schouten. Gouda in de 19e eeuw (1977); A.Scheygrond e.a.. Gouda zeven eeuwen stad (1972); J.Schouten. Gouda van sluis tot sluis (1977).
