Encyclopedie van Zeeland

Kon. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (1982)

Gepubliceerd op 24-11-2020

GRENSPALEN

betekenis & definitie

Voor het aangeven en afzetten van een grens zijn of waren in Zeeland verschillende typen grenspalen / -stenen in gebruik, t.w.:

Ambachtspalen, Banpalen (zie Jurisdictiepalen), Douanepalen, Generaliteitspalen, Elmare-steen, Hekpalen, Jurisdictiepalen, Kantonpalen, Keurstenen, Limiètpalen (zie Elmare-steen), Liniepalen (zie Douanepalen), Oostenrijkse palen, Rijksgrenspalen, Smokkelpalen (zie Douanepalen), Stoeppalen en Tiendenpalen.

Ambachtspalen.

Dienden ter aanduiding van de grens van een ambachtsheerlijkheid, eertijds een in leen gegeven gebied van regeermacht en lagere rechtspraak, later een vrije heerlijkheid.

Op het tegenwoordige Nederlandse deel van de ambachten Aardenburg, Oostburg en IJzendijke, die hij resolutie van de StatenGeneraal van 25 april 1609 tot het gebied der Staten, het ontstane ‘Vrije van Sluis’ werden geproclameerd, vindt men niet één dergelijke paal meer. In oostelijk Zeeuws-Vlaanderen vindt men nog enkele, daar in de 17e eeuw geplaatste palen, ter aanduiding van de grens tussen het → Axeler en → Hulster Ambacht, dat met Assenede en Boeckhoute de Vier Ambachten vormde.

De meest zuidelijke paal staat in het Waterschap Hulster Ambacht bij rijksgrenspaal 285 aan de Magdalenastraat te St.-Jansteen; alleen de kop is nog zichtbaar. Eveneens een ambachtspaal is de rechthoekige steen (vermoedelijk in de eerste helft van de 18e eeuw geplaatst) staande in de hoek tussen Parallelweg en Molenstraat, die daar de scheiding tussen het Hulster Ambacht en de oude Heerlijkheid later Baronie van St.-Jansteen en Glossenberg aangaf.

Aan de ene zijde staat het woord AMBAGT, met daarboven de hoofdletter H, aan de andere zijde het woord STEEN met daarboven de hoofdletter J en een fragment van de letter S.

De volgende palen staan in het Waterschap Axeler Ambacht: op de dijk van de Klein Ferdinanduspolder van 1716, welke paal dezelfde tekst en letters bevat als de nog in uitstekende staat verkerende paal aan de dijk in de zuidoosthoek van de Catharinapolder van 1846. Op deze paal, met vlakken van ca. 100 bij 25 cm, is aan de zuidelij ke zij de in een vlakversiering ‘AXEL AMB’ ingebeiteld en aan de noordelijke zijde in een andere vlakversiering ‘HULSTER AMB’.

De andere twee palen staan respectievelijk aan de zuidzijde van de Sasdijk tussen de Catharinapolder van 1846 en de Stoppeldijkpolder van 1644 en op de zuidelijke dijk van de van Lyndenpolder van 1877.

Douanepalen.

Geplaatst ingevolge artikel 177 der Algemene Wet van 26 augustus 1821 en het K.B. van 27 november 1822, stbl. 48, waarbij de loop der Liniën van Toezicht werd aangegeven en een scheiding werd beoogd tussen het vrije en onvrije territoir. Deze scheidslijn, minimaal 5 km van de rijksgrens, staat bekend als de 2e linie, reden waarom ze door douaniers liniepalen en door streekbewoners smokkelpalen worden genoemd.

De veelal verweerde palen hebben een totale lengte van 145 cm, de afgeknotte kegel meet 100 cm en het voetstuk, met vlakken van 20 en 40 cm breed, 45 cm. Ze zijn doorlopend genummerd van 1 t/m 7 en dragen of het inschrift LINIE I (1, 2, 4, 6) of LINIE N 3 (3, 5,7). In Oost Zeeuws-Vlaanderen vindt men oostelijk van Graauw op het eind van de Koninginneweg paal LINIE I, welke wellicht als laatste werd geplaatst omdat ze staat aan de westzijde van de in 1897 bedijkte Koningin Emmapolder; ze is ook uit een andere steensoort vervaardigd. LINIE 2 staat ten zuiden van Graauw aan de Landbergsestraat. In West Zeeuws-Vlaanderen staat te Zuidzande in de tuin van Oostburgsestraat 24 LINIE N 3. LINIE 4 staat daar in de bocht van de Smidsdijk, terwijl LINIE 5 achter de hoekwoning aan het begin van de Smidsdijk staat.

Aan de noordoostzijde van de Molendijk, waar deze de verkeersweg Breskens-Groede-Nieuwvliet-Sluis kruist, staat LINIE 6. LINIE 7 vindt men aan het eind van de Tienhonderdseweg, 100 meter noordwaarts bij de zeedijk.

Elmare-steen.

Limietpaal, stond tot maart 1973, toen ze tijdens herstelwerkzaamheden aan de weg omver werd gereden en bij stukken en brokken verdween, op de dijk in de noordwest-hoek van de Mauritspolder van 1622 en de aangrenzende Generale Prins Willempolder van 1651. Deze limietpaal werd wellicht in opdracht van Jacobus Poissonnier vervaardigd, die in 1768 de hofstede Elmare in de St.-Philipspolder verkreeg. Op de westzijde van de grafsteenachtige paal staat: LEMITPAL(E) VAN HET HOF VAN DELMARE DEN 29 APRIL ANNO 1769; op de oostzijde: HET (G)EMEENE LAND. De letters E en G werden op 23 mei 1940 door de Duitsers weggeschoten. Het onder- en bovengedeelte werd door een ijzeren frame bijeengehouden. Wanneer de steen voor het eerst gebroken werd is niet bekend, doch laatst in 1976 bij de aanleg van een aardgasleiding, waarna zij door de familie Poissonnier werd gerestaureerd. De steen bevindt zich thans in het gemeentelijk museum te Aardenburg.

Generaliteitspalen.

Grensstenen die dienden ter aanduiding van de grens tussen het rechtsgebied van de Generaliteit (de staatsmacht van de Republiek der Verenigde Nederlanden, vertegenwoordigd door de Staten-Generaal) en dat van een der zeven gewesten. Onder jurisdictie van de Generaliteit vielen die landstreken die na de Vrede van Munster (1648) aan de Republiek werden toegevoegd en die niet tot een der zeven gewesten werden gerekend; in Staats-Vlaanderen waren dat het Vrije van Sluis en de Vier Ambachten.

Op de zuidelijke dijk van de Hoofdplaatpolder, langs de → Hoogeweg, vindt men nog twee van de vijf generaliteitspalen (doorlopend genummerd van 1 t/m 5) die in die regio ingevolge een verdrag van 6 juni 1777 werden geplaatst. In 1759 was een verzoek tot indijken van de Hoofdplaat ingediend,