(Fr.: Utingeradiel, het bestuursgebied aan het uiteinde). Gem. in Midden-Frl., vroeger de eerste grietenij van de Zevenwouden.
InM. E. deel van het grotere gebied Boernferd. Tot de gem. behoren naast de hoofdplaats Akkrum de dorpen Oldeboorn, Nes, Terhorne, Terkaple en Akmarijp.
WAPEN. Een schild van keel, beladen met een lelie van zilver, vergezeld van drie klaverbladen van goud, geplaatst twee en een. Het schild gedekt met een gouden kroon (—> Grietenij wapens). Er is geen gemeentevlag.
BEVOLKING. In 1744 2225 inw., in 1904 5152, in 1939 5079 en in 1958 4962. Het vertreksaldo is groot. Van
1947-55 emigreerden er 185. Er was een vertrekoverschot van 605 personen met binnenlandse bestemming.
TAAL. In 1955 sprak van de schooljeugd 98 pet. Fr. Voor Oldeboorn en Akkrum werden ééntalige Fr. straatnamen vastgesteld (1957). De openb. lagere school te Oldeboorn was één der tweetalige proefscholen.
KERKELIJK EN POLITIEK LEVEN. Van de bevolking behoorde in 1947 het grootste percentage (39.4) tot geen kerk; 32,3 pet. was Ned. herv.; 14,3 doopsgez.;
12,6 geref.; 0,6 pet. r.k. In 1956 kreeg de P.v.d.A. met 58,1 pet. de volstrekte meerderheid. De V.V.D. kreeg 14,3 pet.; de C.H.U. 13,5; de A.R.P. 9,5; de
C.P.N. 1,7 pet. De gemeenteraad telt 11 leden, van wie 6 P.v.d.A., 2 V.V.D., 3 C.H.U. en A.R.P. (1958).
VORM EN LIGGING. V. heeft een vrij grillige gedaante en is 6010 ha groot. De grenzen worden grotendeels gevormd door vaarten en sloten, in het oosten door het Oude Diep, de sloot en de opvaart naar Warniahuizen, de Hooisloot, de Graft, het Wijde en het Nauwe Deel, de Zijlroede, de Boom, waarna van Oudeschouw af de grens loopt langs de Nieuwe Wetering, ten westen van Terhome en ten zuiden van Akmarijp langs Zevenvoetssloot, Gravene Sloot, Zwarte Sloot naar de Nieuwe Schouw en Lekkerterp, om dwars door de Deelen het Nieuwe Diep te bereiken tussen Oosterboom en Uilesprong.
HOOGTE VAN DE BODEM EN AFWATERING. De gem. ligt geheel beneden
N. A.P. en watert, sinds het verdwijnen van de Middelzee de afvoer van de Boom naar het noorden onmogelijk maakte, via de Nieuwe Wetering bij Oude Schouw of op andere wijze in W. richting af. Van de boezemwaterschappen noemen wij de Leppedijk (1300 ha), de Zwette en het Zwettegebied (resp. 1900 en 1920 ha), terwijl ook een deel van de veenpolder de Deelen in U. ligt. Daarin wordt nog turf gemaakt.
GRONDSOORTEN. In het noorden liggen jonge zeekleigronden (op veen), in het zuiden laaggelegen venen. In het gebied langs de Boom dringt uit het noordwesten een brede knipkleitong U. binnen, tot Oldeboorn.
GEBRUIK VAN DE BODEM. Nagenoeg de gehele opp. is in cultuur gebracht, waarvan 99,8 pet. grasland. Veeteelt is de voornaamste bron van bestaan. In 1947 werkten in de landbouw 699 personen, terwijl in 1950 van het inkomen 42 pet. uit deze tak kwam. INDUSTRIE EN HANDEL. U. bezit naast zuivelfabrieken te Akkrum, Akmarijp en Oldeboorn in Akkrum twee belangrijke industriële bedrijven: Twijnstra’s Oliefabrieken N.V. en de Fr. Coöp.
Exportslachterij, waardoor mede in deze gem. 464 personen in industriële bedrijven boven tien man personeel werken (1957). Daarnaast is er een vrij aanzienlijke groothandel (Akkrum, Oldeboorn): in totaal 13 bedrijven met 71 man personeel. Van het inkomen kwam in 1950 uit de nijverheid bijna 28 pet., uit de handel ruim 10 pet. Het gemiddelde inkomen per inwoner was toen f 1215.
GESCHIEDENIS. Onder de tegenwoordige naam komt
U. voor het eerst voor in 1450, maar de dan vastgestelde Wilkerren bepalen, dat het hoofdgerecht zal worden gehouden te Wobbynghe breggha. Het is niet bekend waar deze Wobbingabrug lag. Ook het in de
Wilkerren te zamen met Akkrum genoemde Lungersim is niet zonder meer te lokaliseren. Door de aanwezigheid van tal van stinsen, vooral te Akkrum, Oldeboorn en Akmarijp, heeft U. in de 15de eeuw nogal te lijden gehad van de strijd der Schieringers en Vetkopers. Agge Donia te Akmarijp oefende over een wijde omgeving ca. 1460 een waar schrikbewind uit. In het begin der 16de eeuw was grietman Epe v. Douma Gelders. Hij werd door de Bourgondiërs verdreven, die het bewind over U. overdroegen aan de grietman van Idaarderadeel.
De gehate Spaansgezinde grietman Andries Gryph te Oldeboorn werd in 1574 door tegenstanders weggevoerd. Ca. 1580 dreigden er invallen van de Spanjaarden, maar in 1584 werden dezen voor de schans van Oldeboorn verdreven.
In de M.E. stond tussen Akkrum en Irnsnm het klooster der Grauwe Bagijnen Aalsum. Aan U. is ook de naam verbonden van Jancko Douwama, naar wie een straat te Oldeboorn is genoemd. Dit dorp was lang het bestuurlijk centrum, waar nog tot ca. 1955 de burgemeester woonde.
De aanwezigheid van plassen en poelen en de nabijheid van het Snekermeer bevorderen de watersport. In Akkrum en Terhorne heeft men een zeilvereniging. Wegens de centrale ligging van Akkrum in het Fr. waterland wordt door de Fr. Ijsbond een Sterrit hierheen georganiseerd. M., s. J. v. d.
Zie: Hepkema Memories, 270; Reg. Leeuw. Cour., 59; Ts. v. Econ. Geogr. xxxiv (1943), 33‘42.
Utingeradeelsdijk. Vroeger een dijkvak O. van Staveren, lang 200 roeden, onderhouden door in U. gelegen dorpsgebieden. zie Leppedijk.
