Afgezien van de M. der natuur (zie Natuurmonumenten), van de kleine M. van ambachts- en volkskunst, de grote van de bouwkunst, waaraan beeldhouw-, glasschilderkunst en schilderkunst het hare bij droegen, naast al wat museums en oudheidkamers bewaren, naast rouwborden en grafstenen ter gedachtenis van stads- en dorpsgenoten, mogen hier eerst worden genoemd de Monumenten tot eer en herinnering van grote figuren: Bekker, Balthasar: plaquette herv. kerk Metslawier (G. J.
Adema). Camphuysen, D.
R.: gedenkteken oude begraafplaats en draadplastiek van J. Popma, beide te Dokkum.Coehoom, Menno van: graftombe herv. kerk Wikel.
Dijkstra, Waling: reliëfborstbeeld Nieuwe weg Lwd; gedenksteen te Holwerd.
Eisinga, Eise: monument bij Martinikerk te Franeker.
Goslinga, Sicco van: grafmonument herv. kerk Dongjum.
Gysbert Japicx: reliëf aan Gysbert Japicxbrug, Bolsward; borstbeeld herv. kerk Bolsward; gedenksteen woonhuis Bolsward. Halbertsma, E. en J. H.-gevelsteen woonhuis Grouw; borstbeeld park Grouw.
Johan Maurits van Nassau: i7de-eeuwse reliëfsteen bij Johan-Mauritsbrug, Franeker.
Kloosterman, Simke: gedenksteen te Twizel.
Loré, Willem: gedenksteen in Dokkumer Nieuwezijlen.
Maasdijk, Clement van: gedenkteken te Heerenveen.
Menno Simons, gedenkteken te Witmarsum.
Nieuwold, J. H.: graftombe Grote Kerk Lwd.; steen in herv. kerk, Warga.
Pander, Pier: tempel en museum te Lwd.
Rengers, Th. van Welderen: borstbeeld Westerplantage Lwd.; gedenksteen Ned. herv. kerk, Oenkerk (Hildo Krop).
Robles, Caspar de: ‘Stenen man’, zeedijk Harlingen.
Sikkema, K.: borstbeeld Zwaagwesteinde (Att Macdowell-Sikkema). Spoor, generaal: gedenkteken Buweklooster.
Starter, J. J.: reliëfplaat Voorstreek Lwd. (A. Hettema).
Stuyvesant, P.: gedenknaald Scherpenzeel (J. Popma); standbeeld te Wolvega.
Troelstra, P. J.: reliëfkop Stiens.
Vries, Tsj. H. de: gedenksteen te Harlingen.
Westra, Willem: monumentale bank te Franeker.
Willem Barentz: borstbeeld zeevaartschool Westerschelling (Y. van der Wielen).
Willem Lodewijk: standbeeld Hofplein Lwd. Verzetsmonumenten. Sedert W.O. II zijn verder ter herinnering aan leed, offers en bevrijding verzetsmonumenten geplaatst te:
Bakkeveen, park van Allardsoog, steen (A. Witteveen). Blauwverlaat (H. F. de Boer).
Bolsward, ramen in Grote Kerk (L. Boermeester).
Dokkum, beeld Noorderdwingerbolwerk (N. Bakema).
Drachten: gevel autobusstation (J. J. M. Vegter en A. Witteveen);
kruis voor Haersmastate (J. J. M. Vegter).
Dronrijp: stenen in helling Van Harinxmakanaal bij brug (Pruis en Postuma, Oostenburg).
Ferwerd: beeld op Vrijhof (J. van Luyn).
Folsgare: aan Rijksweg 43 (W. J. Valk).
Gauw: in gevel herv. kerk (A. Goodijk).
Gorredijk: algemene begraafplaats; plaquette Jan Eisenga, leeszaal (N. A. v. d. Kreek); L. Heeringa (W. J. Valk); Joods monument (Joh.
G. Wertheim).
Grouw: naast gem.huis (W. J. Valk).
Joure: gevel herv. kerk (N. Onkenhout).
Kollum: weg naar Dokkumer Nieuwe Zijlen (N. Onkenhout). Leeuwarden: steen, hal Provinciehuis (H. J. J. Danneburg); bank met steen, perron N.S.; beeld, Prinsentuin (A.
Hettema). Lemmer: herv. kerk (N. Onkenhout).
Oldeboom: herv. kerk (J. Groenestein).
Oosterend: herv. kerk (R. Hettema).
Ouwsterhaule: herv. kerk (W. J. Valk).
Sint Nicolaasga: tuin O.L.Vrouwegesticht (W. J. Valk).
Sneek: herv. kerk (P. A. H. Hofman); St. Martini (W. J.
Valk en A. Goodijk).
Tynje: kerkhof.
Wolvega: voortuin Lindenoord (J. van Luyn, A. Witteveen).
Ijlst: gem.huis (J. Kropholler).
Andere kunstwerken, in opdracht vervaardigd. Naast de M. vermeld in de lijst van het Kunstreisboek voor Nederland II (Amsterdam 1942) mogen genoemd worden de vele, vaak bescheiden M., gemaakt in opdracht van overheid of bedrijfsleven na W.O.II, o.a. BEELDEN. G. J. Adema: gevelbeelden H.Franciscus en H.Antonius, resp. aan r.k. kerk Bolsward en r.k. verenigingsgebouw Franeker; bronzen koe, 50 x 80 cm in gebouw Fr. Rundveestamboek te Lwd., meer dan levensgroot op Zuiderplein, Lwd.; schooljongen, Ambachtsschool Lwd.; Suze Berkhout: beeld ‘Toekomst’ voor gem.huis Oosterwolde; C.
W. Fokma: beeldje Plataanschool Lwd.; P. Koning: twee beelden, Diaconessenhuis Lwd.; K. Sterrenberg: beeld ‘Arbeid’, Lagere Techn. School Oosterwolde; G. v. d. Veen: beeld achtertuin Alg.
Fr.; Marijcke Visser: beeldje ‘Ús famke’, landbouwhuishoudschool ‘Ús Hiem’ Dokkum; beeld chr. kleuterschool Harlingen; Tj. Visser: twee beelden in voortuin Algemene Friese; beeld, jongen met hond, tuin Stania-state, Oenkerk; Wladimir de Vries: beeld ‘Jeugd’, tuin openb. uloschool Oosterwolde;
BORSTBEELDEN. G. J. Adema: A. de Jong bij fa. A. en H. de Jong, Stationsweg Lwd.; T. Schuilenga, bij fa.
Schuilenga, Surhuisterveen. RELIËFS, PLAQUETTES. G. J. Adema: op Gysbert Japicxbrug, Bolsward ; J. Popma: algemeen prov. Fr. ziekenfonds, Lwd.; A.
BaandersKessler: bronsplaquette ‘Tjallingahiem’, Huizum; in voor-ingang Chr. Lyceum, Sneek; twee reliëfs in Beursbrug, Lwd.; K. I. Pelgrom: 14 reliëfs (cyclus van de oogst), rusthuis ‘Rispinge’, Drachten; Marijcke Visser: bronsreliëf openb. Ulo, Dokkum; van J. Popma bovendien een betonreliëf bij Koelstra N.V. te Gorredijk, en een gipsreliëf in de ambtswoning van de commissaris der Koningin te Lwd.; van Y. van der Wielen een metselreliëf aan Plataanschool te Lwd. en openb. lag. school te Terwispel.
GEVELSTENEN. A. Baanders-Kessler, Energiebedrijven Lwd.; W. Valk, kantoor telefoondistrict Lwd.; Marijckc Visser, manufacturenzaak De Hoop, Bolsward; rusthuis Tt Ankerplak’, Makkum; Halschool, Sint Anna Parochie; rusthuis Tjummarum; J. de Vries, wapensteen rusthuis, Franeker. Verder verwerkte A. BaandersKessler ceramiek in een muur van de Meester Lokschool, Appelscha. DRAADPLASTIEKEN.
J. Popma: Philipslaboratorium, Drachten, Camphuysenmonument Dokkum; (met A. Baanders-Kessler) ‘Verloren zoon’ chr. lyceum, Sneek; W. Valk: landschap, landbouwhuishoudschool, Drachten; J. E. Wiersma: Kamer van Koophandel, en hal N.S.-station Lwd.
WANDSCHILDERINGEN. G. J. Adema: kantine Van Gend en Loos, Lwd.; Ada Dekker: chr. school,Hallum, rusthuis ‘Nieuw Friesburg’, Heerenveen; chr. school, Heerenveen; Pol Dom: plafond in ambtswoning commissaris der Koningin, Lwd.; C. W. Fokma: Plataanschool, Lwd.; Frits Klein: kleuterschool, Jubbega; E.
E. Mcek: Groen van Prinstererschool, en gebouw chr. belangen, Dokkum; Joh. Mulders: leeszaal, Gorredijk; Dick Osinga: condensfabriek Lwd.; J. Popma: Philipsfabriek en school rv, Drachten; algemeen prov. Fr. ziekenfonds, Lwd.; C. Reisma: Lijempf en kantine Algemene Friese, Lwd.; raadhuis Wymbritseradeel, Sneek; /. M. de Vries: gem. huis, Buitenpost; rusthuis ‘Vegelinsoord’, Joure; A. van Werven: Condensfabriek, Lwd.
GEBRANDSCHILDERDE RAMEN. N. Bulder: twee, landbouwhuishoudschool, Drachten; Joh. Mekkink: Diaconessenhuis, Lwd.; Joep Nicolas: twee,doopsgez. kerk, Lwd.; Dick Osinga: Grote Kerk, Lwd.; J. Popma: gebouw sociale zaken, Drachten; vier (evangelisten), chr. lyceum, Sneek; rusthuis ‘Nij Stapert’, Wommels; herv. kerk, Workum; P.T.T.-gebouw Lwd.; J. Weyand: Diaconessenhuis, Lwd. GLAS-IN-LOODRAMEN.
Dick Osinga: vijf, Goede-Herderkerk, Lwd.; J. Popma: weeshuis, Bolsward; gem. huis, Heerenveen; C. Rcisma: vijf, stadhuis, Bolsward; acht, kantine L.T.S. Heerenveen; drie Grote Kerk, Lwd.
GESPOTEN RAMEN. J. Popma: Philipslaboratorium Drachten; Provinciehuis Lwd.; (bekering van Paulus) chr. lyceum Sneek; J. M. de Vries: vier, chr. huishoudschool en 14, Sint Thomasschool Lwd.; rusthuizen Harlingen, Weidum en Wolvega.
WINDWIJZERS. S. Buikstra op Tsjerk Hiddessluis te Harlingen, Prinses Margrietsluis te Lemmer, vuurtoren op Schiermonnikoog, sluis te Terhorne; H. Reyers op rijksgebouw, Sneek, te Oosterwolde. ANDERE KUNSTWERKEN. D. Aalbers-Hollewijn leverde een wandkleed voor Vinea Domini te Witmarsum, H.
A. G. Froonen ontwierp dat van de herv. kerk te Lippenhuizen. G. J. Adema maakte voor de herv. kerk van Langweer een doopvont, en Dick Osinga voor die te Ee twee orgelpanelen.
Mozaïek is er van J. van der Bij in de openb. lag. school te Akkrum en van C. Reisma in het chr. lyceum te Sneek (prediking van Paulus). Marijcke Visser maakte een burgemeestersketen voor Bolsward. Ouder dan al het hier genoemde is de door G. A. Bredow te Stuttgart ontworpen en door A. Baart uitgevoerde Mercuriusfontein op het Zaailand (vóór W.O. 1), na lange tijd een eerste groot beeldhouwwerk.
Zie: Voorlopige lijst der Nederl. monumenten, dl. ix (Den Haag 1930); Kunstreisboek voor Nederland II (Amsterdam 1942).
