Boekdrukkunst. Behalve dat Frl. een klein aantal uitgaven uit de zgn. Landriuchtdrukkerij heeft aan te wijzen, is er voor ca. 1570 van boekdrukkunst weinig sprake.
Het begint dan met een paar drukkers in Lwd. (Is. ter Steeghe, P. H. van Campen), maar de oprichting van de Fr.
Hogeschool (1585) maakt Franeker tot een centrum. De eerste academiedrukker Gilles van den Rade uit de school van Plantijn is al dadelijk uitstekend.
Zijn opvolgers in de 17de eeuw kunnen dit peil niet bereiken. Toch bloeit de boekdrukkunst in het I7de-eeuwse Franeker.
Lwd. begint dan echter ook mee te doen (Claude Fonteyne). Terwijl te Franeker de academiedrukkers wonen, wonen te Lwd. de landschapsdrukkers en stadsdrukkers.
Het aantal drukkers is soms groot. In 1609 zijn er in Frl. een vijftal, in 1649 een achttiental.
Dat hun kunst gewaardeerd werd en de zaken soms floreerden, bewijst de mooie gevel uit de St.-Jacobsstraat te Lwd.
De drukkerijen leverden behalve wetenschappelijk en stichtelijk werk vele plakkaten, almanakken en gelegenheidsgeschriften.
Ook Frl. leverde tientallen ‘blauwboekjes’. De bloeitijd valt in de 17de eeuw.
Behalve Lwd. en Franeker is dan Bolsward een centrum (S. van Haringhouck). Andere steden (Harlingen, Dokkum, Sneek) volgen uit de verte.
Van dit I7de-eeuwse drukwerk is veel verloren gegaan.In de 18de eeuw komt er verval. Al zijn er van sommige drukkers grote aantallen boekwerken bekend (Fr. Halma, Tob. v. Dessel, W. Coulon, Abr. Ferwerda, F. van der Plaats), de kwaliteit is minder goed.
Ook elders is dat het geval. De Fr. Hogeschool heeft in de 18de eeuw aan betekenis verloren. F. van der Plaats moest zich met een Amsterdamse drukker associëren om zijn boeken aan de man te brengen. Zo weinig was Frl. in tel. Na de totale inzinking van de Franse tijd komt er in de 19de eeuw weer een opleving.
De uitgevers Suringar en Eekhoff waren ook buiten Frl. bekend. In de 20ste eeuw leveren de drukkers voor de Fr. markt. Naast de grote drukkers uit Groningen en Assen kan er geen Fries van datzelfde formaat geplaatst worden. Verschillende drukkers zijn bekend wegens hun uitgaven in het Fr. (fa. J. Kamminga, fa.
A. J. Osinga, fa. Brandenburgh, fa. J. Laverman) (zie Boekverzorging). Een geschiedenis van de Fr. boekdrukkunst is in voorbereiding.
Zie: W. Eekhoff, De Stedel. Bibliotheek van Lwd. (1870), 409-455 (verouderd en onvolledig); Repert., 301; B. XVIII (1956), 25-30.
Het Friese boek. Frl. is een tweetalig gebied en dus heeft het in het Fr. geschreven boek een zekere functie. De vraag naar dit boek overtreft het aanbod ver. Frl. is een gebied, waar veel gelezen wordt. Er is liefde voor het eigene, zich uitend in studie van de historie en van de eigen streek, maar vooral ook in de belangstelling voor in het Fr. geschreven romans, kinderboeken, verzen, liederen en toneelwerk. Onder invloed van de ‘Fr. Akademy’ komt daar de laatste decenniën de belangstelling voor het in het Fr. geschreven wetenschappelijk werk bij.
Het aantal Fr.sprekenden verhoudt zich in Nederland tot het aantal Hollands-sprekenden als 1:35. De Fr. boekenproduktie geeft echter andere cijfers, waarbij nog moet worden bedacht dat vele Friezen analfabeet zijn wat hun eigen taal betreft.
In Ned. verschenen van 1945-48 (C.B.S.) Voor Frl. moest dit in dezelfde tijd zijn Er verschenen in Frl. echter Dichtwerken 634 18 21 Romans, novellen 1790 51 57 Toneelwerken 324 9 114 Kinderboeken 1557 44 59 Opvallend is het grote aantal toneelwerken, samenhangend met een sterke liefde voor het toneel van amateurs. De algemene boekenproduktie was over die tijd in Nederland 24161. Dat Frl. van 1945-48 niet 690, maar 428 boeken opleverde, hoeft echter niet te verwonderen, aangezien vele Hollandse boeken ook in Frl. gelezen worden. Vertaling heeft in een tweetalig land soms weinig zin. In bijgaande grafiek is getracht zowel de boekenproduktie als de belangstelling van de lezers in beeld te brengen. Het is duidelijk, dat de produktie sedert 1900 voortdurend is toegenomen, maar dat er ‘ups and downs’ zijn.
Tegenover de top van 1916 (invloed Jongfriese beweging) staat een inzinking in 1921 (crisisperiode). De daling van 1938-44 is uit de oorlogsomstandigheden te verklaren, de geweldige stijging in 1948 uit het optimisme daarna. Dat in 1956 99 boeken werden gedrukt tegen 5 in 1900 zegt echter voldoende. Elk jaar heeft zijn toevalligheden, maar de cijfers van de laatste jaren geven wel tendensen aan. Wij kiezen het topjaar 1948, het inzinkingsjaar 1951 en het laatste jaar waarover gegevens bekend zijn (1956).
De cijfers van de uitlening in de Openbare Leeszaal en Bibliotheek te Lwd. moeten voorzichtig behandeld worden. Doordat er veel te weinig boeken zijn, kan niet aan de leeshonger worden voldaan en moeten er allerlei maatregelen worden getroffen. Waar deze maatregelen soms elk jaar worden gewijzigd, is een zuiver overzicht onmogelijk. De grafiek wijst aan, dat zowel het percentage Fr. boeken, dat te Lwd. werd uitgeleend, als ook het absolute aantal toeneemt. De stijging begint in 1922. Ter vergelijking kiezen wij de jaren 1922, '24, ’40, '42, ’49, '56.
Aantal banden Fr. uitgeleend in O.L.B. Lwd. Het pct. Fr. dat werd uitgeleend
1922 635 1,1
1924 3346 4
1940 5700 4,9
1942 14680 8,4
1949 8582 6,69
1956 7153 5,98
Het valt op, dat de vraag naar boeken en de produktie niet gelijk op gaan (vgl. de jaren 1916, ’25, ’38, ’42, ’48 en ’54). De cijfers van de uitlening in de Prov. Bibliotheek te Lwd. zijn over de jaren 1948-56 als volgt :
Alg. wrk. Fr.
1948 18711 1247
I949 19054 1821 I95O 20973 1457 I95I 24725 1272 I952 26262 1592 I953 26458 1556 I954 25 777 1789
1955 27068 1852
1956 27421 2419
Deze bibliotheek leent romans enz. alleen uit voor wetenschappelijke doeleinden. De belangstelling voor het wetenschappelijke Fr. boek groeit regelmatig. Er bestaat echter een grote afstand tussen de lezerselite (= boekenkopers) en de gewone lezers (vaak= bibliotheeklezers). Wel terecht is verondersteld, dat de lezerselite vóór W.0.11 300-500 bedroeg en nu 750-1000. K., J. J.
Zie: It Forbân (1932), 52-53; De Boekebeam (1939), 60; (1940), 68; E. S. de Jong, Folk en boek (1947) ; Trijeresom (1950), 63-67. Boekbanden. Boeken waren vroeger kostbaar. Vandaar dat ook aan de boekbanden veel aandacht besteed werd. Van de Fr. boekbinders uit de M.E. is weinig bekend. Het gewone type (houten banden met blindstempeling met schuine ruiten, bruin leer en koperen sloten) was in Frl. bekend. Voor het schutblad en de rug werden vaak oude handschriften gebruikt.
In de 16de eeuw en later vinden wij in Frl. vele boekbinders, die soms ook boekverkoper waren. Het Hof en de adel vroegen een goed verzorgd boek (goudstempels, wapens enz.). De alba amicorum hadden vaak een wapenstempel. Zo ook de boeken uit de Franeker- en de Hofbibliotheek te Lwd. Uit de 18de eeuw worden luxeboekbanden bewaard (bijv. dissertaties). De perkamenten boekbanden bleven lang regel.
Daarnaast kwamen de simpele papieren bandjes in allerlei kleuren (‘behangselpapier’). Pamfletten werden vaak in blauw papier gehuld (‘blauwboekjes’) of hadden geen omslag. De boeken werden voor het raam gehangen. Vandaar ook de lange titels. Zie: A. Hulshof en M.
J. Schnetlen, De kunst der oude boekbinders (Utrecht 1921); Het Boek IV, 5 e.v.; XI, 1 e.v.; XIII, 133 e.v.; XIX, 267 e.v.
Boekverzorging. Sedert 1952 kent de Fr. Akademy ieder jaar een prijs toe voor het best verzorgde boek uit de produktie van het vorige jaar. Het bekroonde boek moet in het Fr. geschreven zijn of handelen over Frl. De prijs is een gekalligrafeerde oorkonde en een grote zilveren medaille en wordt als regel aan de uitgever uitgereikt. De bedoeling is het peil van de uitvoering omhoog te brengen.
Boekverkopers. Hun aantal is door de betekenis van de hogeschool te Franeker en het stadhouderlijk Hof te Lwd. in de 17de en 18de eeuw groot geweest. Tientallen namen zijn geteld, al moesten de meesten door de vrije concurrentie spoedig iets anders beginnen. Vaak was de 'bibliopola’, die soms had gestudeerd, ook drukker. Bekende Franeker drukkers-boekverkoper zijn U. D. en I. Balck, J.
B. Wellens en Joh. Gijselaar. Uit Lwd. zijn bekend Cl. Fonteyne, H. Rintjes, Fr.
Halma, A. Ferwerda, W. Coulon. Te Harlingen werkten H. Galama en F. v. d. Plaats en te Bolsward S. v.
Haringhouck. In de 18de eeuw heeft Franeker al weinig betekenis meer, in de 19de eeuw telt Lwd. nog enkele boekverkoper-drukkers van meer dan provinciaal formaat (G. T. N. Suringar, W. Eekhoff). zie Drukkersmerk.
