De Fr. kloosters waren centra van geestelijk leven. Hun, ca. 1580 geconfisqueerde bibliotheken vormden de basis van de bibliotheek der Franeker Hogeschool (en Atheneum), en deze weer van de Provinciale bibliotheek.
Het volk placht al vroeg te lezen, de Verlichting verbreedt deze traditie. Zo ontstaan enige ‘publieke leesbibliotheken’ te Lwd. ca. 1760, patriottische leesgezelschappen (Oudebildtzijl 1787, Hindeloopen 1795), Nutsbibliotheken (o.a.
Heerenveen 1796, Bergum 1799, Lwd., Dokkum), na 1813 nog veel meer. De politieke, godsdienstige, sociale bewegingen vormen vooral na 1850 heel wat verenigings- en volks-B.e», ook in kerkelijk en schoolverband.Ca. 1900 vindt de ‘public library’-idee ingang: openbare leeszalen en
B. en (O.L.B.) te Lwd. 1903, Sneek 1909, Franeker 1912, die al in 1916 samenwerken en in 1917 de Vereniging voor O.L.B.-wezen in Frl. vormen (V.O.L.F.). Dan volgen Heerenveen 1918, Drachten 1921; na W.O. II Opsterland te Gorredijk 1954, W.Stellingwerf te Wolvega 1956, Bolsward 1958, thans alle met rijks-, prov.- en gem. subsidie. Sedert 1904 zenden de Centrale vereniging voor reizende B.en en de P. W. Janssen’s Fr. stichting ’s winters kisten met 50 of 100 boeken naar plaatsen zonder andere lectuurvoorziening. Dit systeem is uitgebreid in de zgn. correspondentschappen (Sneek 1912, Lwd. en Franeker 1915, door de V.O.L.F. met steun der prov. 1917). Een correspondent ontvangt van de als centrale fungerende O.L.B. wekelijks of om de twee weken de door ‘zijn’ dorpelingen aangevraagde boeken. Het systeem volgt uit de bewuste instelling op stad en platteland en het Fr. boek. Het vindt ook elders toepassing, en heet in Nederland het Friese, in het buitenland het Nederlandse systeem. Zo had Frl. ook de eerste zgn. Plattelands O.L.B.-en ontstaan door concentratie van lokale boekerijen met aansluitende wissel- en naslagcollectie uit de centrale bibliotheek te Sneek (1917-1920), in verbinding met correspondentschappen (Workum 1921, Utingeradeel te Akkrum 1921, Het Bildt te Sint-Anna Parochie 1921, Oldeboom 1922, Bolsward 1922).
Dit nieuwe type groeide naar de status van gesubsidieerde O.L.B. (Bolsward). In het organisch gegroeid provinciaal verband van een door de overheid gesubsidieerd B. zijn in diverse gem. oude en nieuwe dorps- en verenigings-iLm ingeschakeld met behoud van zekere zelfstandigheid. Zo ook vele van de ruim 300 B.en, die ook nog geïncorporeerd zijn in hun eigen landelijke B.-organisaties (Nut,
C. J.M.V., Katholieke Centrale voor lectuurvoorziening enz.).
Verder bestaan nog vrij veel particuliere uitleen(meest winkel)#. van instellingen en ondernemingen.
Zie: L. Hertzberger, De openbare Leeszaal en Bibliotheek in Frl. (Den Haag 1922); Plattelandslectuurvoorziening, Nutsboekerij no. 19 (Amsterdam 1951), 25-32; H. Hendriks, Geschiedenis der lectuurvoorziening in de Fr. Wouden (1956); Repert., 298.
