In de bouwkunst een zaalvormig gebouw op een rechthoekig grondplan, dat door rijen zuilen of pijlers in drie (of vijf of zeven) beuken wordt verdeeld. Daarbij is de middenbeuk (ook wel middenschip genaamd) hoger dan de zijbeuken en meestal ook breder.
Die hoge middenbeuk heeft eigen vensters in de zijmuren.Sinds de vroegchristelijke tijd zijn er kerken in basiliekvorm neergezet, het eerst in het zuidelijke deel van Europa, later ook in noordelijker streken'. Over het algemeen waren het de grote kerken die een basilicale opbouw kregen. De oudste Noordhollandse voorbeelden stammen pas uit de late middeleeuwen, de tijd van de gotiek. Zij zijn te vinden in de grote steden, zoals Haarlem (Grote Kerk of St. Bavo) en Amsterdam (Oude en Nieuwe Kerk) en waren oorspronkelijk voor de rooms katholieke eredienst bestemd.
De Zaanstreek zou pas aan het eind van de 19e eeuw haar eerste basiliek zien verrijzen; de grote H. Bonifatiuskerk, bestemd voor de rooms katholieke eredienst en gebouwd in 1899-1900 in neogotische stijl naar ontwerp van A.A. Margry en J.M. Snickers uit Rotterdam. Een wat jonger voorbeeld is de r.k. kerk van Onze Lieve Vrouwe Geboorte in Wormerveer van Jan Stuyt uit 1914-’ 16. Wanneer er bij een kerk wel sprake is van een hoge middenbeuk, maar wanneer deze geen eigen vensters heeft in de zijmuren, dan wordt gesproken van een pseudobasiliek.
Ook deze bouwvorm is in vele plaatsen in Europa toegepast. Meermalen bijvoorbeeld voor rooms katholieke kerken in de late middeleeuwen. Zaanse voorbeelden uit die tijd zijn thans niet meer aanwezig, maar zijn er wel geweest, namelijk in Assendelft (afgebroken in 1852), Jisp (afgebr. 1822) en Wormer (afgebr. 1807). Het waren eenvoudige bakstenen bouwwerken. De Oostzijderkerk te Zaandam verloor zijn vorm van pseudobasiliek bij de verbouwing in 1685.
Pas in de 19e eeuw werd er in de Zaanstreek opnieuw een pseudobasiliek gebouwd: de Maria Magdalenakerk op ’t Kalf te Zaandam, een neogotisch gebouw voor de rooms katholieke eredienst en opgetrokken naar ontwerp van E.J. Margry, A.A. Margry en J.M. Snickers uit Rotterdam (1885-1887).
Carla Rogge.
