(staats-, provinciaal-, gemeente-bedrijf) heeft in het algemeen ten doel de verzorging met goederen of diensten, die uit hoofde van hun belang niet aan het particulier initiatief en het particuliere streven naar winst kan worden overgelaten of tenopzichte waarvan het particuliere initiatief bij gebrek aan voldoende uitzicht op belooning in gebreke blijft, dan wel de inkomsten (meestal uit een monopolie) aan de openbare kas te verzekeren (fiscaal monopolie zie:Belasting). In het eerste geval kan het O. ook ten doel hebben een in het algemeen belang niet gewenscht monopolie te breken, of een wenschelijk monopolie niet aan het particuliere streven naar winst over te laten doch onder openbare controle te houden.
Ingeval van domineerend algemeen belang kan het voor het O. gemotiveerd zijn zich geheel op de behoefte te richten, met negatie van de koopkracht, en van winst afstand te doen of zelfs een tekort te aanvaarden, dat langs andere weg, door middel van belasting, wordt gedekt. Dit is o.a. daar het geval waar aan de prijs van de goederen of diensten ten behoeve van algemeen gebruik grenzen zijn gesteld (gas, electriciteit, water, verkeersdiensten), of zich een geval van collectieve consumptie voordoet (straatverlichting) waarvoor de vergoeding indirect, via de belasting, over alle gebruikers eventueel progressief in verband met hun draagkracht wordt omgeslagen.
Tegen het O. wordt door tegenstanders de geringere soepelheid tengevolge van de geringere vrijheid van de bedrijfsleiding zoowel als het geringere eigenbelang van de leiding aangevoerd. Hiertegenover staat dat deze in vele gevallen met die van de N.V. overeenkomt, vooral daar waar het O. een groote administratieve zelfstandigheid bezit of zelfs als zelfstandig bedrijf eigen rechtspersoonlijkheid heeft.
Semi-O. zijn als rechtspersoon particuliere ondernemingen met overheidsgarantie (voor dividend en rentebetaling) en volgens concessie aan een reeks voorwaarden gebonden, zooals in Ned. de spoorwegen.
Gemengde bedrijven ontstaan door deelneming van openbare lichamen in het kapitaal en de leiding van een particuliere onderneming, al dan niet met een absolute meerderheid.
De waardeering van het O. is verschillend naarmate van het standpunt. De liberale economie acht concurrentie door de overheid overal waar het particulier initiatief naar haar meening in de behoefte zou kunnen voorzien (eventueel met een andere prijspolitiek) ongewenscht. De sociaal-democratie ziet in het O. een veldwinnen van de openbare controle op het bedrijfsleven mede wat betreft de loonpolitiek - en een mogelijke overgang naar het socialisme. Het fascisme geeft in het algemeen de voorkeur aan het, zoo noodig door de staat gebonden, particuliere initiatief.
Lit.: J. Jessen, Oeffentliche Betriebe und gemischtwirtschaftliche Betriebe, W. d. V.; M. Saitzew, Die öffentliche Unternehmung der Gegenwart, 1930; Moderne Organisationsformen der öffentlichen Unternehmung, hrsg. v. J. Landmann, Sehr, d.
Ver. f. Soz. pol. 1931/32.
