Félix Meritis, Keizersgracht 324. De horlogemaker Willem Writs stichtte in 1777 met 39 medestanders de Maatschappij Félix Meritis. Als doel stond hen voor ogen de vrije beoefening van kunsten en wetenschappen, maar de te behandelen onderwerpen zouden rechtstreeks of zijdelings betrekking moeten hebben op handel en nijverheid. De naam betekent "gelukkig door verdiensten". Oorspronkelijk was de maatschappij gevestigd op de Leliegracht, daarna op de Fluwelenburgwal*.
Hier werden de plannen gesmeed die in 1786 leidden tot de koop van drie huizen aan de Keizersgracht bij de Berenstraat. Zij moesten plaatsmaken voor een nieuw gebouw. Er werd een prijsvraag uitgeschreven voor een bouwplan. Drie inzendingen werden bekroond en die van Jacob Otten Husly werd gekozen. Herfst 1788 was het gebouw gereed. Het beeldhouwwerk in de gevel is van Jan Swart. In dat gebouw heeft Felix Meritis, met haar departementen voor koophandel, natuurkunde, tekenkunde en letterkunde, haar grootste bloei beleefd. Er waren verschillende soorten leden en wel effectieve (maximaal 400), die toegang hadden tot kunstkabinet, bibliotheek en museum, honoraire, titulaire en buitengewoon-titulaire leden. Op de eerste verdieping van het gebouw was een grote gehoorzaal, met een rijk gebeeldhouwde zoldering. Op de verdieping, aan het eind van een marmeren gang, lag de om haar akoestiek beroemde concertzaal.
Deze zaal voldeed zo goed dat zij later werd nagebouwd in het Concertgebouw*, waar zij tot op heden dienst doet als Kleine Zaal. Daarboven waren zalen voor natuurkunde, een "chemische werkplaats" en het museum voor natuurkundige werktuigen. In de koepel op het achtergebouw was een observatorium met, overigens vrij gebrekkige, instrumenten voor hemelwaarneming. Dit gebouw is inderdaad jarenlang het culturele middelpunt van de stad geweest, ook in de Franse tijd, omdat men zich strikt onzijdig hield en niets met politiek te maken wilde hebben. Koning Lodewijk Napoleon werd er in 1808 ontvangen; hij schonk het genootschap 41 kisten met afgietsels van antieke beeldhouwwerken e.d. Maar de koning wilde graag beschermheer worden en dat werd hem geweigerd; honorair lid mocht hij zijn. In 1810 moest men echter, na herhaalde malen aan de Franse druk weerstand te hebben geboden, zwichten: Napoleon en Marie Louise werden in Felix ontvangen. In mrt. 1814 werd koning Willem I beschermheer van het genootschap, dat in die periode buitengewoon veel opgang maakte. Beroemd werden de concerten, geleid door befaamde dirigenten als Van Bree*, Joh. M. Coenen* en Johannes Verhuist*.
Ook Brahms heeft er gedirigeerd en de vrouw van Schumann, Clara, is er opgetreden. Beroemd waren de lezingen en redevoeringen; de eerste klanken van de vrouwenemancipatie hebben hier in 1862 geklonken toen de schrijfster Elise van Calcar een rede hield. In 1877 werd het eeuwfeest luisterrijk gevierd; mevr. Kleine-Gartman* werd het eerste (en bleef het enige) vrouwelijke erelid. Na het eeuwfeest begon de glorie van Felix te tanen. Dit centrum van kunstzin en dorst naar kennis ging snel bergafwaarts. Al in 1888 was liquidatie noodzakelijk. In dat jaar werden de laatste concerten gegeven. Het gebouw werd verkocht aan de heren Holdert, die er hun drukkerij, voordien op het Rokin, onderbrachten. Daar werden "De Echo van het Nieuws van den dag" (in 1912 verkocht aan De Telegraaf*) en "De Amsterdammer"* gedrukt.
In 1932 werd het oude gebouw door brand geteisterd, maar het werd weer opgebouwd. Na de oorlog kwam het gebouw aan de stichting Benepak, die de bevordering van de pers van de arbeidersklasse beoogde. In dat kader was het dagblad De Waarheid* in 1949 de voor de hand liggende huurder. Ook de Communistische Partij Nederland trok in Felix Meritis en een deel werd vanaf 1969 verhuurd aan het Shaffytheater*. In 1956, na de inval van de sovjettroepen in Boedapest, werd er bij het kantoor van de CPN heftig gedemonstreerd, waarbij veel ruiten sneuvelden. In 1981 kocht de gemeente het gebouw van de CPN. Het Shaffytheater kon er blijven.
De achterkant van het Shaffy, Prinsengracht 471- 473, waar De Waarheid werd gedrukt, werd ingericht tot woningen voor jongeren. In 1987 werd in het kader van de manifestatie Amsterdam Culturele Hoofdstad het 200-jarig bestaan van Felix Meritis op grootse wijze gevierd. Tot 1989 vonden er theatervoorstellingen plaats, vervolgens deed het gebouw dienst als zomeruniversiteit van de Universiteit van A'dam. In 1994 werd door de Felix Meritis Foundation besloten de vijf zalen in oude luister te herstellen. De kosten van deze restauratie werden geraamd op 3,8 miljoen gulden. De herstelwerkzaamheden, waarmee in 1995 is begonnen, werden begeleid door het architectenbureau Braaksma en Roos.
LIT. Chris van der Heijden e.a., Felix Meritis 1787-1987, 1987; Elsbeth Etty, Het Amsterdam van Harry Mulisch, O.A. 1992, 258; Frenk der Nederlanden, Voor Felix Meritis is de cirkel rond, Het Parool, 31 dec. 1994; Ger Verrips, Dwars, duivels en dromend: de geschiedenis van de CPN 1938-1991, 1995; Hans Olink, In strijd met de waarheid, 2002.
