Wologda, een Russisch gouvernement, door de gouvernementen Archangel, OIonez, Nowgorod, Jaroslaw, Kostroma, Wjatka, Perm en Tobolsk omgeven, telt op nagenoeg 7314 ☐ geogr. mijl ruim een millioen inwoners, bijna allen Groot-Russen en Syrjaenen. In het oostelijk gedeelte van dit gouvernement verheffen zich uitloopers van den Oeral, en de hoogste toppen der hoofdketen zijn er: de Engali-Tsjachl (971 Ned. el hoog), de Nintsj-Oer (1048 Ned. el hoog) en de Lipka-Oer (979 Ned. el hoog). Gemelde uitloopers, Parmen genaamd, zijn met Siberische cederwouden bedekt, hebben eene aanzienlijke lengte en zijn van de hoofdketen door moerassige dalen gescheiden. De voornaamste van deze Parmen loopt evenwijdig aan den Oeral, is van dezen door het diepe lengtedal der Tsjoegor-rivier gescheiden en bevat de hoogste toppen van het gouvernement, zooals den IdsjedKashem (1203 Ned.el hoog), den Hoste Njer (1520 Ned. el hoog) en den Tel-Pos (1690 Ned. el hoog).
Het verder westwaarts gelegen einde vormt eene eentoonige vlakte, slechts bij de rivierdalen afgewisseld door hoogere gronden, voor kolonisatie geschikt, terwijl het overig gedeelte der oppervlakte uit ontoegankelijke, met digte bosschen begroeide poelen en moerassen bestaat. Waar het gesteente te voorschijn treedt, ontdekt men hoofdzakelijk de Permsche vorming. Intusschen ontmoet men er ook de juravorming, namelijk in het oostelijk en zuidelijk gedeelte van het arrondissement Nikolsk, terwijl aan de westelijke hellingen der Oeralketen andere vormingen zich uitstrekken, zooals de Devonische en de Silurische vorming. Eindelijk bestaat er het Oeralgebergte zelf uit kristallijnen leisteen. Het rijk der delfstoffen levert er vooral zout, molensteenen, slijpsteenen en albast. De grond bestaat er in het zuidwesten uit leem en klei, welke in het zuidoosten vermengd zijn met zand en kalk. Het gouvernement is mild besproeid. Men heeft er omstreeks 4800 rivieren, maar van deze zijn niet meer dan 15 bevaarbaar.
De Soechona komt er uit het meer Koebin, is over haren geheelen loop in dat gouvernement bevaarbaar, vereenigt zich met de Joeg en vormt daarmede de Dwina, die de Wytsjegda, de Wym en de Waga opneemt. Behalve deze rivieren zijn er de Petsjora, de Pissega en de Mesen van groot belang. Ook zijn er vele meren, en van deze is dat van Koebin het grootst. Het klimaat is er guur, en de gemiddelde jaarlijksche warmte + 2,16° C. Alleen het zuidwestelijk gedeelte is er voor den landbouw geschikt, maar levert ook dáár slechts weinig graan, maar veel vlas en hennep. Het middenste en het noordelijke gedeelte van Wologda zijn met naaldhout bezet, hetwelk teer, houtskool, pek, terpentijn, potasch, timmerhout, zwammen en bessen oplevert, en de jagers vinden er veel wild, zooals: rendieren, lynxen, beeren, wolven enz. Jaarlijks worden er ongeveer 3½ millioen boomen geveld. Tot de huisdieren behooren er paarden, schapen en runderen. Een aanzienlijk gedeelte der bevolking houdt zich bezig met het verzamelen van noten van de Siberische cederboomen, met het werken in ijzerfabrieken en met het winnen van zout.
De nijverheid bepaalt er zich tot zoutziederij, ijzergieterij, ijzersmederij en brandewijnstokerij. Er wordt handel gedreven in de voortbrengselen des lands, zooals: lijnzaad, linnen, teer, pek, terpentijn, vellen, slijpsteenen, ijzer, zout, leder, talk enz., meestal op Archangel, Petersburg en Moskou. Het land was weleer verdeeld in de vorstendommen Joegorië en Oedorië, werd later bij Archangel gevoegd en vormt sedert 1780 een zelfstandig gouvernement. Het is in 10 arrondissementen verdeeld. — De hoofdstad Wologda ligt op de beide oevers der rivier van dien naam, welke zich naar de Soechona spoedt, is de zetel van een bisschop, heeft 47 Grieksch Russische kerken, onder welke zich twee hoofdkerken bevinden, een monniken- en een nonnenklooster, een gymnasium, eene reaalschool, een godgeleerd seminarium, een seminarium voor meisjes, verschillende inrigtingen van weldadigheid en onderscheidene fabrieken. Vermaard zijn de geciseleerde, met zwart geteekende voorwerpen, die hier worden vervaardigd.
Deze stad is de voornaamste stapelplaats voor het verkeer uit de Witte Zee naar het binnenland en telt ruim 17000 inwoners. Men vermeldt, dat zij in de 13de eeuw is gesticht. In 1273 werd zij door Swaetoslaw Jaroslawtsj, vorst van Twer, geholpen door de Tartaren, overrompeld, waarna hij de inwoners gevankelijk wegvoerde. In de 14de eeuw echter was Wologda reeds weder eene volkrijke stad en behoorde na dien tijd nu eens aan de beheerschers van Nowgorod en dan weder aan die van Moskou, totdat zij voor goed aan den grootvorst van Moskou werd toegekend.
