Navarre, een voormalig koningrijk in Spanje, bestond uit Opper-Navarre aan de zuidzijde der Pyreneeën en Neder-Navarre aan de noordzijde van die bergketen.
Het eerste vormt thans de Spaansche provincie Navarre en het tweede het Fransche departement Basses Pyrenées. Het eerste is omgeven door de provinciën Guipuzcoa, Alava, Logrono, Huésca en Saragossa en telt op 190 geogr. mijl omstreeks 120000 inwoners (1870), meerendeels Basken.
De bodem is er, met uitzondering van het binnenland, waar de hoogvlakte van Pamplona zich uitbreidt, en van de Ribera, de zuidelijke, aan de Ebro grenzende gewesten, zeer bergachtig en boschrijk en alzoo weinig geschikt voor den landbouw. Intusschen vindt men er vruchtbare gedeelten langs de rivieren. De voornaamste van deze zijn de Ebro, de Bidassoa en de Anepo; ook vindt men er zoute en minerale bronnen. Het klimaat is er gezond, maar in het hooggebergte zeer guur. In het algemeen gelijkt deze provincie in het noorden op Midden- en in het zuiden op Zuid-Europa.
In de lager gelegene oorden verbouwt men graan, goeden wijn, hennep, vlas, olie, groenten en allerlei ooft. De nijverheid was er te voren van weinig belang, maar heeft er zich in het tijdperk vóór den jongsten burgeroorlog aanmerkelijk ontwikkeld, waartoe de voltooijing der spoorweglijn van Saragossa over Tudela en Pamplona naar Alsasua niet weinig heeft bijgedragen. De belangrijkste voortbrengselen zijn er: ijzer, glas, papier, laken, leder, zeep en chocolade.
De Navarrézen, ontstaan uit eene vermenging van Basken en Gothen gedurende de Moorsche heerschappij, vormen een krachtig menschenras; zij zijn werkzaam, schrander, uitstekende jagers, smokkelaars en soldaten, maar tevens verwaand, hartstogtelijk en onbuigzaam. Evenals de Basken zijn zij innig gehecht aan hun vaderland en aan hunne voorvaderlijke gebruiken. De hoofdstad dezer provincie is Pamplona.
De oudste bewoners van Navarre waren de Vasconen, afstammelingen der oude Cantabriërs en thans nog onder den naam van Basken bekend. Het land moest zich met geheel Spanje aan de Romeinen onderwerpen, en werd vervolgens door de Suéven, West-Gothen en Arabieren veroverd. Karel de Groote deed in 778 een inval in Navarre, maar verloor door zijne nederlaag in de vallei van Roncevalles zijne veroveringen; eerst zijn zoon Lodewijk de Vrome herstelde als Koning van Aquitanië (806) de Spaansche Mark, waartoe ook Navarre behoorde. De inwoners van Navarre maakten echter gebruik van de verdeeldheden in het Frankische rijk, om hunne onafhankelijkheid te verkrijgen, en kozen Sancho Garcia tot graaf. Deze bemagtigde Pamplona met een uitgestrekt grondgebied en noemde zich in 905 koning van Navarre. Hij overleed in 925, nadat hij al het land aan den bovenloop van de Ebro aan de Saracenen ontrukt had.
In de rij zijner opvolgers onderscheidde zich Sancho III Mayor (1001—1035), die de grenzen des rijks aanmerkelijk uitbreidde en dit laatste bij zijn sterven onder zijne zonen verdeelde, zoodat Garcia Navarre en Biscaye verkreeg, Ferdinand Castilië, Gonzales het noordelijk gedeelte van Aragon, en Ramiro het overige. In 1076 werd Sancho IV van Navarre door zijn neef Sancho Ramiro van Aragon van den troon gestooten en beider grondgebied vereenigd onder denzelfden schepter, maar na den dood van Alfonsus I (1134) herkreeg Navarre onder Garcia V zijne zelfstandigheid.
In 1234, na het overlijden van Sancho VII, verviel het bij erfenis aan Thibaut van Champagne, die er een nieuw vorstenhuis vestigde, en door het huwelijk van Johanna, de laatste erfgename van dat Huis, met Philips de Schoone werd het in 1285 aan Frankrijk toegevoegd. Na het uitsterven van het Capetingische Huis in de mannelijke lijn (1328) kwam Navarre in het bezit van Johanna II, eene dochter van Lodewijk X, en zij schonk in haren gemaal, Philips III, graaf van Evreux, in 1329 aan het land een nieuwen vorst. Zijn zoon Karel II de Booze verbond zich met den Prins van Wallis en den Koning van Aragon tegen Hendrik Trastamara, verklaarde aan Frankrijk en Castilië den oorlog, waarin zijn rijk verwoest werd, en kon eerst in 1329 door groote opofferingen herstelling van den vrede erlangen.
Met de hand van zijne kleindochter Blanca verviel Navarre in 1445 aan Jan van Aragon en bleef met diens rijk gedurende 54 jaren vereenigd. Koning Jan liet in 1479 eene dochter na, Eleonore geheeten en gehuwd met Gaston, graaf van Foix en burggraaf van Béarn, zoodat Béarn bij Navarre werd gevoegd. Zijne dochter Catharina, die aan haren gemaal Jean d’Albret geheel Navarre ten huwelijk had gebragt, verloor in 1492 in een oorlog tegen Ferdinand de Katholieke Opper-Navarre, hetwelk nu als Spaansch Navarre in Spanje werd ingelijfd.
Hendrik II, de zoon van Jean, werd in 1517 zijn opvolger in Neder-Navarre en Béarn. Wél poogde hij zich in 1521, na den dood van Ferdinand, met hulp van Frankrijk weder meester te maken van Spaansch Navarre, maar kon tegen Karel I (keizer Karel V) niets uitrigten. Hendrik trad in 1527 in het huwelijk met Margaretha van Valois, de zuster van koning Frans I van Frankrijk; hij maakte zich verdienstelijk door het stichten van scholen in Neder-Navarre. Zijne erfdochter Jeanne d'Albret, gehuwd met Antoine van Bourbon, hertog van Vendôme, bragt de leer van Calvijn in Neder-Navarre. Door haren zoon Hendrik III, die in 1589 als Hendrik IV den troon van Frankrijk beklom, verviel Neder-Navarre aan Frankrijk, en de Koningen van dit land voerden tot aan de Julij-omwenteling (1830) den titel van koning van Frankrijk en Navarre. Ook bezat Neder-Navarre tot aan de Fransche omwenteling van 1789 een afzonderlijk bestuur en vele voorregten.
