Cyrus, in het Grieksch Kyros, in het oud-Perzisch Koeroes en in den Bijbel Kores, gewoonlijk de Oudere genaamd, was de stichter van het oud-Perzische rijk. Hij behoorde tot het vorstenhuis der Achaemenieden en was de zoon van Cambyses, een aanzienlijk inwoner van Perzië, een leenman van het Médische rijk, en volgens de sage gehuwd met Mandane, eene dochter van den Médischen koning Astyages. Toen deze gedurende de zwangerschap zijner dochter droomde, dat uit haar een boom ontsproot, die geheel Azië overschaduwde, gaven de droomuitleggers hem te kennen, dat zijn kleinzoon hem onttroonen zou, weshalve de Koning bevel gaf, om het kind terstond na de geboorte te dooden. Het kind werd echter gered door den minister Hárpagus, waarna het door een herder werd opgevoed.
Toen het later als knaap aan Astyages een fier antwoord gaf, erkende deze hem als zijn kleinzoon, en door de wigchelaars gerust gesteld, zond hij hem naar zijne ouders in Azië terug. — Na den dood van zijn vader Cambyses greep Cyrus intusschen met kracht de teugels van het bewind. Hij vernietigde de leenhoorigheid van zijn vaderland aan Médië en hij onderwierp zelfs dit laatste door de overwinning bij Pasargadae op Astyages (558). Nadat hij de noordelijke en oostelijke grenzen bevestigd had, rukte hij door Cappadocië voorwaarts tot Lydië, belastte zijn neef Arsames — den grootvader van den veel later levenden Daríus — met het regentschap in Perzië, en versloeg koning Croesus van Lydië bij Pteria (549), waarna hij door de verovering van Sardes Lydië onderwierp aan zijne heerschappij. Voorts veroverde hij de kleine Staten langs de Aziatische kust der Middellandsche Zee, en daar de zelfstandigheid van Babylon een struikelblok was voor de eenheid der oostelijke en westelijke provinciën van zijn uitgestrekt gebied, trok hij daartegen te velde, veroverde de hoofdstad door de Eufraat af te dammen, vernederde koning Nabonedus, en herschiep het land in een Perzisch wingewest. Om zijne heerschappij in Phoenicië en Syrië te bevestigen, veroorloofde hij aan de Israëlietische ballingen te Babylon den terugkeer naar hun vaderland. Tevens zorgde hij voor de inwendige belangen des rijks, zoodat Xenophon in zijne „Cyropaedie" hem voorstelt als een voorbeeld voor alle regenten. Toch had hij in het laatste tijdperk van zijn bestuur veel te strijden, — vooral in het noorden en oosten des rijks met de Massageten, aan de overzijde van de Araxes gevestigd en door koningin Tomyris bestuurd. Men vermeldt, dat Cyrus in één dier gevechten gesneuveld is, en dat die vorstin zijn hoofd van het ligchaam scheidde en in een zak met bloed wierp, daarbij uitroepende: „Verzadig u thans, tyran!” — Cyrus was gehuwd met Cassandane, eene dochter van den Achaemeniede Pharnaspes, en liet 2 zonen achter, Cambyses en Smerdis, benevens eenige dochters,waarbij zich Atossa bevind, die eerst gehuwd was met Cambyses, daarna met Pseudo-Smerdis, en eindelijk met Daríus I.
Een andere Cyrus, gewoonlijk de Jongere genaamd, de jongste zoon van Daríus Nothus (Ochus) en van Parysatis, werd niet lang na de troonsbeklimming van zijn vader geboren (424 vóór Chr.). Reeds op 16-jarigen leeftijd verkreeg hij het opperbewind in al de gewesten van Klein-Azië. Zijne heerschzucht ontwikkelde zich vroegtijdig, en toen na den dood zijns vaders zijn oudere broeder Artaxerxes Mnemon koning werd, nam hij deel aan eene zamenzwering tegen dezen. Zijn toeleg kwam aan het licht, doch zijn broeder schonk hem niet alleen vergiffenis, maar verhief hem tot stadhouder van Klein-Azië. Niettemin verzamelde Cyrus een groot leger, waarmede hij tegen Artaxerxes oprukte, om hem van den troon te stooten. Laatstgenoemde trok hem te gemoet, en in de vlakte van Cunaxa viel een beslissende veldslag voor, waarin Cyrus sneuvelde in een tweegevecht met zijn broeder, die hem met een werpspiets doorboorde. Daarna was het, dat Xenophon met 10000 man Grieksche hulptroepen den beroemden „Terugtogt (Anábasis)” volbragt.
