1) Dumfrieshire, Graafschap in het westen van zuidelijk Schotland, benoorden de Solway-Firth, 28564/5 km2, groot, telde in 1901: 72,569 inw. Door het land loopen takken der Cheviot-heuvelen, zoodat het graafschap over het geheel heuvelachtig is, vooral in het n., en over groote uitgestrektheden met heide bedekt; tot de hoogste punten behooren de Louther-heuvel, 769 m., en de Queensberry-heuvel, 889 m. Nauwelijks ]/3 van den bodem wordt bebouwd. D. wordt door de rivieren Nith, Annan en Esk bewaterd, heeft een mild doch vochtig klimaat, aan de vischrijke rivieren kampen vruchtbaar akkerland, en overigens uitgestrekte weilanden, vooral geëigend voor de schapenfokkerij. Aan den voet v/d Hart-heuvel, 804 m. hoog, aan de grens met Selkirk, bevinden zich machtige steenkoollagen, bij Mossat alluinwerken, in de omgeving van den Leadheuvel, aan de grens met Lanark, lood-, koper-, antimoon- en mangaangroeven; overigens worden tamelijk groote hoeveelheden kalk, gips en bouwsteen gewonnen. De industrie van D. strekt zich uit over katoenspinnerij en lakenfabrikage. De havens aan de SolwayFirth drijven kusthandel.'Twee hoofd- en twee nevenlijnen bemiddelen het verkeer tusschen de hoofdpunten. D. bevat vele oudheden, als bretonsche en romeinsche legerplaatsen, cairns, deensche zuilen, kastoelrumen, enz. D. zendt 1 afgevaardigde naar het parlement.
2) Dumfries, hoofdplaats van het graafsch. I)., 128 km. z.z.o. van Glasgow, links aan de hier bevaarbare Nith, is de voornaamste stad van Zuid-Schotland, telde in 1901: 18,148 inw; de stad heeft een statige kerk, een fraai stadhuis (Mid Temple), een monument van Robert Eurns, Crichton-instituut krankzinnigengesticht, strafgevangenis; op het kerkhof der St. Michaëlskerk het mausoleum van Burns, wiens woonhuis ook nog bestaat. Fabrikage van hoeden, wollen manufacturen, schoenen, verder bierbrouwerij en handel in hout. D. is ook de hoofdmarkt van Schotland voor rundvee en varkens. In de voorstad Maxwelltown een sterrenwacht en een museum.
