In de middeleeuwen hadden veel steden een Sint-Nicolaasgilde, meestal een koopmansgilde. In de 12de eeuw was er al een Nicolaasgilde in Yperen. In Brugge waren verschillende Nicolaasgilden:
-De winkeliers hadden hun gilde met kapel in het Sint Niklaaisgasthuis, ook ‘Klaaitje’ genoemd. Dit gasthuis was op 12 mei 1394 gesticht door Niklaai van Brugge.
-Het gilde van de handelaars in tweedehands kleren had een Nicolaasaltaar in de Salvatorkerk.
-Het Nicolaasgilde van de bakkers kwam samen in de Nicolaaskapel in de Sinte Walburgkerk.
-De stoelenmatters hadden Sint-Nicolaas ook als patroonheilige. Zij vereerden hem eerst bij een altaar van de heilige Laurentius en Nicolaas in de Salvatorkerk; tussen 1469 en 1487 verhuisden ze naar Sint-Jakob en verbleven vanaf 1724 in de Nicolaaskerk bij het klooster van de Augustijnen.
In Dinant bestond in de 15de eeuw het Nicolaasgilde van de graandorsers.
Het oudste gilde in Nederland was dat van Amsterdam (1348, gilde van kleermakers, droogscheerders en kramers). De gildebroeders hielden een dienst in de Sint-Nicolaas- of Oude Kerk, een gildemaal op de zondag na Sint-Maarten en de kapelaan kreeg op die dag een pastei van tien stuivers gezonden. In 1402 liet dit gilde op de Zeedijk het ‘Sint-Nicolaashuus’ bouwen, ook Sint-Antoniusgasthuis of Leprozenhuis genoemd.
Na Amsterdam volgden Arnhem, waartussen 1315 en 1387 een Nicolaasgilde en gasthuis werd opgericht; Leiden (1394); Haarlem (1407), het koopmansgilde had een Nicolaasaltaar in de Sint-Bavo; Weesp (1438); Rotterdam (1492); Dordrecht (1498), waar al in 1406 eenNicolaasgasthuis was; Alkmaar (1505), waar de kooplieden samen met het zeeliedengilde een Nicolaasaltaar onderhielden; Delft (1526). In Roermond bestond rond 1600 een Nicolaasgilde waarin 33 zelfstandige schippers verenigd waren.
In Nijmegen in de Grootestraat stond het Sint-Nicolaasgasthuis, dat al in een oorkonde uit de 16de eeuw vermeld wordt. De ‘Beyaert’ hiervan gaf onderdak aan reizigers en nam armen en zieken op. In Valkenswaard werd in 1609 een schuttersgilde en broederschap opgericht. Het had een sociaal-godsdienstige functie en moest beschutten tegen onheil.
In → Venray bestaat het Nicolaasgilde vanaf 1879. Dit verzorgde in I888 de eerste gedocumenteerde intocht in ons land en organiseert nog altijd de jaarlijkse intocht van de Sint in Venray. In Wenen bestond in 1288 een Nicolaasgilde van muzikanten en komedianten.
Meisen, 1931; schriftelijke mededeling L.H.J.A. Suilen, gemeente Venray
