Globe - ( = kogel). De aardgl. is een verkleinde afbeelding van den aardbol, de hemelgl. is een kunstmatige voorstelling van het hemelgewelf en bevat de afbeelding op een bol van de belangrijkste sterrenbeelden, van den equator, de ecliptica, enz. aan den hemel. Bij een aardgl. wordt de waarnemer gedacht buiten den bol; bij de hemelgl. in het middelpunt ervan; de globe is dan de afbeelding van het hemelgewelf, dat niet bestaat. De aardglobe heeft een bepaalde schaal, van een hemelgl. is alleen de onderlinge ligging en de richting af te lezen.
Een globe heeft dit voor boven kaarten, dat ze de ligging der punten ten opzichte juist kan geven, terwijl deze, en de grootte, op kaarten niet gezamenlijk tot haar recht komen. De oudste g. werden uit de hand geschilderd en versierd; bij de nieuwere wordt de bol beplakt met (ruimte) tweehoeken, gelegen tusschen 2 meridianen, met een lengte-afstand van 10 tot 30°. Geschiedenis. Als uitvinder der aardgl. wordt Anaximander ± 580 v. Chr., beschouwd, als uitvinder der hemelgl. Eudoxus ± 190 v. Chr. Claudius Ptolemeus te Alexandrië gaf in zijn Geographia I regels voor het samenstellen van aardglobes ± 125 n. Chr.). ± 150 n. Chr. ontwierp Crates van Mallos in Cilicië een aardglobe, waarop vier half-cirkelvormige eilanden geteekend waren, die door oceanen, de een Noord-Zuid de ander Oost-West, aan weerszijden van den evenaar, gescheiden waren. Deze globe werd in Pergamon geplaatst. Later werd dit symmetrische beeld als ornament en symbool gebruikt, nam. als beeld der wereldheerschappij.
In den Christelijk-Byzantijnschen tijd plaatste men er het kruis op, en werd de globe de rijksappel. Uit de 13e eeuw stammen 2 hemelglobes, van Arabischen oorsprong, welke nog bewaard zijn gebleven; een van 1225 bevindt zich te Velletri, de andere van 1298 te Dresden. In 1492 werd een aardglobe door Martin Behaim vervaardigd, die in Neurenberg bewaard wordt. De verschillende globes, uit dezen tijd toonen duidelijk de vermeerdering der kennis tengevolge van de ontdekkingen. In de 17e eeuw hebben ook Nederlanders, als Gemma Frisius, Jodocus Hondius en Gerard Mercator globes vervaardigd; die van Willem Jansz en Jan Jansz Blaeu te Amsterdam behooren met die van den Italiaan Coronelli tot de beste van hun tijd. De beroemdste uit de 17e eeuw is de Gottorpsche hemelglobe, door Adam Olearius en Andreas Busch van 1656-1664 vervaardigd voor Hertog Friedrich van Holstein-Gottorp. Deze wordt sedert 1713 te Petrograd bewaard. Ze heeft 3,5 M. middellijn en is gemaakt van plaatkoper.
Van buiten stelt ze de aardoppervlakte voor, van binnen den hemelbol. De sterren worden door kleine openingen in de gl. voorgesteld. Nog grooter zijn 2 globes van Coronelli, voor Lodewijk XIV vervaardigd; ze hebben een middellijn van 4 M. en worden bewaard te Marly. In de 18e eeuw werden de globes eenvoudiger en doelmatiger, doordat men ze kleiner maakte, vooral in Neurenberg sedert 1790, In Amsterdam leefde in de 18e eeuw als globemaker L. Valk, wiens zaak in het begin der 19e eeuw aan C. Covens overging. Deze heeft gepoogd nieuwe ideeën in te voeren: om de eigenlijke aardgl. bracht hij koperen cirkels aan, welke de hemelgl. of gedeelten ervan moesten voorstellen; ook gebruikte hij een verplaatsbaren horizon. De bekende geograaf Elisée Reclus heeft nog gepoogd een reuzen-gl. op schaal 1 : 1.000.000 te doen samenstellen. In 1901 is de eerste schijf daarvoor door E. Patteson vervaardigd. In 1827 construeerde Garthe een kosmogl.: de buitenste, glazen globe, uit 2 halfronden bestaande, gaf de sterrenbeelden aan; daarin bevond zich een houten aardglobe. — De aardgl. heeft een zuiver bolvormige gedaante en geeft dus de afplatting niet aan.
Op reliefgl. worden oneffenheden van het aardoppervlak zeer overdreven voorgesteld (op een globe met 1 M. diameter zou de hoogste berg der aarde zich slechts 0,6 m.M. boven het oppervlak van den bol moeten verheffen). Het gebruik, dat men van gl. maakt, is, al naar de uitvoering, zeer verschillend. Bij sommige staat de as ⊥ en vast; meestal wijkt de as met een hoek van 66½° op het horizontale vlak; bij de volledig gemonteerde aardgl. kan een houten horizontaalvlak als algemeene horizon dienen, terwijl dan tevens een koperen meridiaan aangebracht is. De aardgl. dient dan als hemelgl.; daartoe is dan op de aardgl. de ecliptica geteekend. Een uurcirkel, een kompas en een koperen kwadrant maken de monteering in een houten stellage volledig.
Voor schoolgebruik hebben te Lintum en Saeys een ringglobe in den handel gebracht: de aarde als bol te midden van eenige ringen, die o. a. den equator, de ecliptica voorstellen. — Inductie-gl. zijn bollen, met een zwarte laag bedekt, waarop aangebracht het graadnet. Men kan er op teekenen. Nog dienen genoemd de pneumatische gl., waarvan Grimm er een in 1832 vervaardigde van 3.75 M. omtrek, welke men met een blaasbalg moest opblazen. In Nederland deed dit de firma Elsevier. De meeste gl. worden geleverd door het Geographisch Instituut te Weimar, Dietrich Reimer te Berlijn, Adami te Potsdam, Fleischl te Praag en Justus Perthes in Gotha, terwijl de Firma J. B. Wolters een zeer handige kleine globe met blikken armatuur in den handel gebracht heeft.
