Buis - onderdeel van hol projectiel, dienende om de springlading hiervan te ontsteken. Men onderscheidt: tijdbuizen, die na een vooraf bepaalden tijd, meestal nog boven den grond de springlading ontsteken; schokbuizen, die zulks doen, zoodra het projectiel een plotselinge vertraging in zijn beweging, een schok, ondervindt; en tijdschokbuizen, die een samenvoeging zijn van beide voorgaande stelsels. De eerste b., in den tijd van Prins Maurits, waren tijdb. en bestonden uit een flauw kegelvormige houten buis, gevuld met buizensas*, die even vóór het werpen uit de hand („grenadiers”) of uit een mortier* met een lont* werden ontstoken. De b. werd te voren op zoodanige lengte afgesneden, dat het projectiel eerst na den aanslag sprong (fig. 1).
Later werden boven in de b. eenige eindjes snel brandende lont bevestigd, die buiten de b. hingen en bij het afgaan van het schot werden ontstoken door de buskruitvlam, die om de granaat* of de bom* heensloeg. Nog later bracht men de saskolom aan in een afzonderlijk koperen buisje, zundertje, dat de voor den brandtijd gewenschte lengte had en even vóór het laden in de houten buis werd gestoken. Een vrij hooge trap van volmaking werd reeds verkregen bij het getrokken voorlaadgeschut*, toen men de zundertjes met behulp van een tempeertang kon tempeeren, d. i. in het zundertje een insnijding maken op een zoodanige hoogte onder den kop, dat de vlam der geleidelijk opbrandende sas op het gewilde oogenblik naar buiten sloeg en de springlading ontstak, fig. 2.
Deze tempeerbare zundertjes werden gestoken in metalen buizen, die in den kop van het projectiel waren geschroefd. Zie GRANAATKARTETS. Nadeel der verticale saskolom blijft, dat zij bij het schot kan verschuiven of wel inééngedrukt worden, waardoor de brandtijd verandert. De Belgische generaal Boormann vond in 1835 een buis met liggende saskolom uit. Dit beginsel wordt thans algemeen bij de tijdb. toegepast. De werking der tegenwoordige tijdb. is in hoofdzaak aldus (zie fig. 3.) Bij het afgaan van het schot tracht de percuteur (ook wel „schokker” genaamd) Pc. in den slagdop sd ) onder werking der traagheid, bij het projectiel achter te blijven; hierdoor breekt een vrij brooze draad Dr. van messing of tin (of wel er wordt een vleugelveer recht gebogen, waarin de percuteur hing); de slagas Ss. v. d. perc. treft de naald N.
en de hierdoor ontstane vlam slaat naar alle zijden door de brandgaten Bgn. en ontsteekt het horizontaal liggende buskruitcylindertje Bc, in den sasring Sr., waardoor de saskolom Sk. in dezen geleidelijk wegbrand, totdat het vuur komt boven den verticalen bus. kr. cyl. Bc2 van den ondersten sasring, waarvan de saskolom dan ook regelmatigt begint begint weg te branden, tot dat het vuur komt boven het brandgat Bg. in het buislichaam of de tafel B., dan langs het buskruit de buskruitkamer Bk., in het projectiel slaat en de springlading ontsteekt. Zie GRANAAT en GRANAATKARTETS. Het hangt nu af van den onderlingen stand der sasringen en van deze ten opzichte van de tafel, over welke lengte de saskolommen moeten zijn verbrand, vóór dat het vuur van den eenen ring op den anderen en van dezen in de buskruitkamer slaat. De regeling van dien onderlingen stand heet tempeeren en geschiedt uit de hand door middel van een tempeersleutel* of wel met behulp van een tempeertoestel*. Ten behoeve van het tempeeren heeft één of hebben beide ringen een tempeerschaal op den buitenomtrek, die in cijfers de brandtijden, dan wel de bij deze behoorende afstanden aangeeft.
Sommige tijdb. hebben slechts één sasring. Aan de tijdb. met sasringen kleven verschillende gebreken: brandtijd afhankelijk van atmosferische invloeden; duur en regelmatigheid van brandtijd veranderen aanzienlijk na langdurige oplegging.
Daarom wordt van verschillende zijden, invoering van mechanische tijd aanbevolen. Zie o. a. R. Wille, Mechanische fZeitzünder. In deze buizen wordt langs mechanischen weg op het juiste oogenblik een slaghoedje in de b. ontstoken en daardoor het projectiel tot springen gebracht. De beweegkracht van het mecaniek kan worden geleverd: door een windrad, op of voor in de buis, dat onder invloed van den luchttegenstand de draaiende beweging van het projectiel niet volgt; of wel door een slinger, die onder de werking van de zwaartekracht niet met het projectiel mededraait; door een vloeistof, die hetzij uit het projectiel stroomt dan wel van de eene ruimte in een andere ruimte der buis vloeit; eindelijk door een uurwerk. De meest bekende mechanische buizen, o. a. de Kruppsche uurwerkbuis, behooren tot laatstbedoelde soort.
De schokb. werken in hoofdzaak als volgt (zie fig. 7). Boven in de buis is ingeschroefd een slagdop Sd. met slagsas, welke laatste al dan niet in een afzonderlijk slaghoedje (vergelijk figuur tijdschokbuis) is. Onder in de buis hangt aan een breekbaren draad Dr. het aanbeeldje Ab. Door den schok bij het afgaan van het schot breekt de draad, doch het aanbeeldje wordt door de spiraalveer Sv. verhinderd op te stuiten, blijft dus onder in de b. Maakt het projectiel een krachtigen aanslag, dan is de spiraalveer niet meer in staat om aanbeeldje tegen te houden en dringt dit laatste met de naald in de slagsas; de vlam slaat te weerszijden der brug Br. door het kanaal Kn. van het aanbeeldje in het projectiel en ontsteekt de springlading. Dikwerf hangt het aanbeeldje niet aan een draad, doch — vergelijk onderste deel der tijdschokbuis — is geklemd tusschen bodem der buis en een vleugelveer, waarop een veiligheidsring rust, die van boven tegen het buislichaam steunt. Bij afgaan v. h. schot glijdt de ring over de veer, waarvan de vleugels recht buigen; bij den aanslag schiet het aanbeeldje met ring en veer naar voren. Soms is het aanbeeldje voorzien van de slagsas en bevindt de naald zich boven in de buis; vergelijk ding van het projectiel kan bereiken; ook wordt de vlam van het slaghoedje wel gedwongen om een kanaal met windringen te doorloopen, al vorens de springlading te ontsteken. Wil men het projectiel naar verkiezing onmiddellijk of eenigen tijd na den aanslag doen springen, dan maakt men de vertraging in- en uitschakelbaar, waartoe in den regel een uit de buis uitstekende pal of een plug kan worden omgelegd.
Soms ook heeft de b. een automatisch inschakelbare vertraging; treft het projectiel een doel met grooten weerstand, dan wordt in de buis eenig zacht metalen deel samengedrukt, waardoor de „vertraging” in den weg der vlam van het slaghoedje treedt. Zie (pantser-) GRANAAT. Schokb. op brisante granaten hebben dikwerf een bijzondere beveiliging tegen ontijdig springen in of kort vóór den vuurmond. Zij kan bestaan uit een buskruitkorrel, die het aanbeeldje vasthoudt, zoodat dit zich eerst naar voren kan bewegen, wanneer die korrel geheel is weggebrand, of uit eenige blokjes, die voor het aanbeeldje liggen en dit vasthouden, totdat zij onder den invloed der omwentelende beweging van het projectiel zijn uitgezwaaid en het aanbeeldje eerst op ongev. 50 M. voor de monding loslaten. De tijdschokbuizen bevatten in één lichaam een tijdbuis en een schokbuis. Vergelijk fig. 8.
