Bretagne, het Noordwest, schiereil. van Frankrijk, in het N. door het Kanaal, in het W. en Z. door den Atlant. Oceaan begrensd, in het O. door de oude landschappen Normandië, Maine, Anjou en de Vendée, waarvan de West, deelen aardrijksk. nog tot het Bretonsche of Armorikaansche bergland behooren. Van dit gebergte gaat de O.-grens langs de O.-kust van het schiereiland Cotentin over Alençon, Angers en Niort, ’t Is een oud rompgebergte, dat bijna geheel uit archaïsche en oudprimaire gesteenten bestaat en gedurende de lange geologische perioden tot een eentonig, zacht golvend rotsachtig heuvelland is afgeslepen (een z.g. „peneplain”). De hoogste punten bereiken nauwelijks 400 M. Twee heuvelketens van oergesteenten loopen in de lengte door dit gebied.
Tot de Noordelijke behooren van het W. naar het O. het schiereil. Leon, de Montagnes d’Arrée, de Monts de Bretagne en ook de Collines du Maine; tot de Zuidelijke: Cornouaille, de Montagnes Noires, de Landes de Lanvaux en de Gâtine; palaeozoische gesteenten vullen de kom tusschen de beide heuvelreeksen in. De Noordelijke vormt de waterscheiding. De Gâtine en de Vendée worden door de Loire, die van Angers af, dwars door de Zuidelijke keten heenbreekt, van het eigenlijke B. gescheiden. Ook de Vilaine en de Blavet breken door deze reeks heen. Naar het Kanaal gaan slechts onbeteekenende riviertjes; de Rance, die in den bocht van St.Malo uitmondt, is hiervan de voornaamste.
De kust is niet hoog, maar steil en rotsachtig, vol baaien en insnijdingen, vooruitstekende schiereilanden, kapen en rotseilanden: een z. g. ria’s kust. — Het klimaat is oceanisch en staat sterk onder den invloed der stormachtige zeewinden. De wintertemperatuur is mild: koudste maand, December, 6.3°; daar Juli een gem. temp. heeft van 17.9°, is de jaaramplitude nog geen 12°. Neerslag is overvloedig, in het W. meer dan 1 M. per jaar. — De laagten zijn vrij vruchtbaar en hebben een weelderige, frischgroene vegetatie, zoowel wat boomals grasgroei aangaat; ook de dalhellingen zijn vaak met eiken, beuken en kastanjes begroeid; daarentegen zijn de hoogere deelen lugubre heide- en varenvelden, soms met granietblokken overstrooid. De bewoners (Bretons) zijn Kelten en spreken in het W. nog altijd de oude Keltische taal. Zie hierover BRETONRCHE TAALEN LETTERKUNDE.
In de dalen van het binnenland doet men vooral aan landbouw; men verbouwt koren en groenten, welke laatste hier eerder rijp worden, dan in andere deelen van Noord-Frankrijk; verder veel peren en appelen. De armoedige akkertjes van het hoogland leveren haver, boekweit en aardappelen. Runderteelt is in de weiderijke laagten in de nabijheid van de zee hoofdmiddel van bestaan; op de heiden van het hoogland schapenteelt. Verreweg het grootste gedeelte van de bevolking woont echter aan zee en leeft van de vischvangst. In de buurt van de kust worden vooral sardines gevangen en zeewier verzameld; ook gaan de Bretons aan de kusten van Ijsland en New-Foundland visschen. Het oude Hertogdom Bretagne valt ongeveer samen met de tegenwoordige departementen Ule-et-Villaine, Côtes-du-Nord, Finistère, Morbihan en Loire-inférieure; te samen 36.300 K.M.a en 3.270.000 inwoners. Oorspronkelijk heette dit land Armorica, later Provincia Lugdunensis tertia; ± 56 v. Chr. werd het na een zeeslag bij het Romeinsche Rijk gevoegd, maar de Rom. heerschappij was meestal slechts nominaal. In de 4e eeuw bestond het uit een verbond van kleine republieken, die spoedig monarchieën werden en die zich onder Conan Mariadec (± 390) vereenigden.
Toen vele Britten uit Groot-Brittannië, voor de Angel-saksers uitgeweken, zich hier vestigden, veranderde de naam in Bretania. De Franken hebben slechts tijdelijk gezag hier uitgeoefend; ook in den tijd van de vorming van het Koninkrijk Frankrijk was B. vrijwel onafhankelijk. Met Conan IV stierf in 1170 de dynastie van C. Mariadec uit. Zijn erfdochter was getrouwd met een Engelschen prins; hun zoon Arthur I werd door zijn oom Jan zonder Land (van Engeland) vermoord (1202). Zijn zuster Alice, getrouwd met Peter Mauclere, een Franschen prins, volgde hem op. De laatste vorstin uit deze dynastie was Anna van B., die eerst met Karel VIII van Frankrijk (1491), later (1499) met diens opvolger Lodewijk XII huwde. Haar dochter Claude trouwde in 1614 met Frans van Angoulême, die in 1615 als Frans I koning van Frankrijk werd en het hertogdom in 1532 bij Frankrijk inlijfde.
