(heeft geoperationaliseerd),
1. operationeel maken, hanteerbaar maken;
2. (sociale wetenschappen) een hypothese onderzoekbaar maken.
Operationaliseren is de laatste stap in de deductieve fase van een redenering, waardoor het mogelijk wordt een hypothese onderzoekbaar te maken, d.w.z. een concrete voorspelling af te leiden uit een abstracte hypothese. Dit geschiedt door de begrippen waarover in de hypothese sprake is te concretiseren tot empirisch waarneembare (meetbare) variabelen, en door de onderzoekseenheden precies aan te geven (b.v. de beantwoorders bij een enquête, de te selecteren krantekoppen bij een inhoudsanalyse).
In de hypothese ‘de politieke belangstelling is groter naarmate de sociaal-economische status hoger is’ moeten de abstracte begrippen geoperationaliseerd worden teneinde ze grijpbaar te maken. Het begrip ‘politieke belangstelling’ is meetbaar via b.v. de kennis die iemand van bepaalde gebeurtenissen heeft, via vragen naar lidmaatschap van een politieke partij, via vragen naar de rol die de politiek speelt in iemands leven, b.v. in gesprekken met vrienden. Het begrip ‘sociaal-economische status’ is te meten via het beroep dat de respondent heeft, via zijn inkomen, of via de opleiding die hij heeft gehad. Elk van de afzonderlijke vragen noemt men een indicator. Vaak worden verschillende indicatoren tegelijk gebruikt, die bij analyse worden gecombineerd tot een index. Dit combineren berust op de gedachte dat een globaal, theoretisch begrip zoals ‘politieke belangstelling’ slechts eenzijdig en eventueel vertekend is te meten via één enkele indicator, en dat het daarom beter is diverse vragen te stellen, waarbij verondersteld wordt dat de verschillen tegen elkaar wegvallen.
Dat hier nogal wat voetangels en klemmen liggen, blijkt uit de problemen waarvoor men komt te staan als indicatoren, b.v. opleiding en beroep, moeten worden gecombineerd tot één index voor sociaal-economische status; de veronderstelling is dat iemand met beperkte opleiding maar ‘hoog’ beroep een zelfde score moet krijgen als iemand met een uitgebreide opleiding maar een laag in aanzien staand beroep; welk niveau van opleiding weegt echter tegen een bepaald beroepsniveau op? Onvermijdelijk bij operationalisering is ook, dat bijna altijd verlies (beperking van betekenis) optreedt ten opzichte van het oorspronkelijke theoretische begrip; daarom is het wenselijk ten aanzien van een bepaalde hypothese verschillende onderzoekingen te verrichten, met verschillende operationalisaties en bij verschillende populaties. In de voorgaande hypothese werd geen populatie genoemd waarop het genoemde verband betrekking zou hebben. Dit zou impliceren dat de hypothese voor alle samenlevingen te allen tijde zou opgaan. In feite vindt toetsing van een dergelijke hypothese uiteraard alleen binnen zeer specifieke samenlevingen en binnen een beperkt tijdsbestek plaats; ook in dit opzicht treedt er dus bij het operationaliseren een duidelijke versmalling op.
LITT. A.D.de Groot, Methodologie (1961); M. Reuchlin, Methoden in de psychologie (1970).
