de laatste maaltijd die Christus met zijn twaalf discipelen gebruikte, op de avond vóór zijn lijden en dood (➝Avondmaal).
Het laatste avondmaal is een bekend thema in de christelijke kunst, waarbij twee momenten worden benadrukt:
1. het zegenen en verdelen van het brood en de wijn door Christus waarmee de eucharistie of avondmaalsviering wordt ingesteld;
2. de aankondiging van het verraad van Judas. De vroegchristelijke, maar vooral de Byzantijnse kunst concentreerde zich op de eucharistie (b.v. mozaïek in San Apollinare, Ravenna). Het motief van brood en wijn werd pas in de 15e eeuw in de westerse afbeeldingen algemeen. Vanaf de 10e eeuw wordt vaak de nadruk gelegd op het verraad van Judas, die duidelijk van de anderen te onderscheiden is, b.v. door een zwarte nimbus (Fra Angelico, San Marco, Florence) of door zijn eenzame plaats aan de andere kant van de tafel (A.del Castagno, Santa Apollonia,
Florence). In de renaissance werd het laatste avondmaal veelvuldig uitgebeeld, met als hoogtepunt het werk van Leonardo da Vinci in de refter van de Santa Maria delle Grazie te Milaan (ca. 1495 —1500).
Tijdens de Contrareformatie komt het zwaartepunt van de voorstelling weer te liggen op de instelling van de eucharistie (P.P.Rubens, Sint-Rombouts, Mechelen). Onder de discipelen is behalve Judas meestal ook Johannes herkenbaar, hij is jonger dan de anderen en wordt sinds de 11e eeuw ook afgebeeld met zijn hoofd rustend aan Christus borst.
LITT. F.Adama van Scheltema, Über die Entwicklung der Abendmahldarstellung (1912).
