keizer van het DUITSE RIJK (1765—90), 13.3.1741 Wenen, ♱20.2.1790 Wenen; zoon van keizer Frans I en Maria Theresia. Na de dood van zijn vader werd Jozef keizer en in de Habsburgse erflanden formeel mederegent van zijn moeder, die hem echter de eerste jaren slechts de legerleiding overliet.
Na 1770 wist Jozef tegen de zin van zijn moeder de eerste Poolse deling door te zetten (1772), alsmede enkele hervormingen: afschaffing van het folteren, beperking van de doodstraf (1776) en verbetering van de rechtspositie van de protestanten (1777). Jozefs poging zich van Beieren meester te maken mislukte ten gevolge van Pruisens verzet (Beierse Successieoorlog, 1778—79). Pas na de dood van zijn moeder kon Jozef zijn ingrijpende hervormingen, gericht op de vorming van een welvarende gecentraliseerde eenheidsstaat, doorvoeren. De horigheid van de boerenbevolking werd opgeheven (1781), industrie, interne kolonisatie en handel werden bevorderd, wetgeving, rechtspraak en belastingstelsel op grondslag van gelijkheid voor allen gewijzigd, persvrijheid en (beperkte) godsdienstvrijheid verzekerd, overheidscontrole op het onderwijs uitgeoefend en de Kerk onder staatstoezicht geplaatst (➝jozefinisme). Deze vernieuwingen vereisten de opbouw van een centraal, Duitstalig ambtenarenapparaat en gingen gepaard met de instelling van een geheime staatspolitie. Deze revolutie van bovenaf stuitte op toenemend verzet in alle lagen van de bevolking.
In Hongarije en Bohemen ontstonden onafhankelijkheidsbewegingen en de Zuidelijke Nederlanden kwamen in opstand (➝Brabantse omwenteling, 1789). De hervormingen liepen op het eind van Jozefs leven op een mislukking uit.LITT. F.Fejtö, Joseph ii. Kaiser und Revolutionär (1956); S.K.Padover, The revolutionary emperor: Joseph ii (1967); T.C.W.Blanning, Joseph ii and enlightened despotism (1970); E.Bradler-Rottmann, Die Reformen Kaiser Josephs II. (1973).
