Evolutie door veranderingen in de timing of de snelheid van de ontwikkeling
Elk organisme ontwikkelt zich vanuit een bevruchte eicel tot een volwassen individu, een proces dat aanvankelijk onder invloed staat van moederlijke factoren in het ei, maar later grotendeels aangestuurd wordt vanuit het erfelijk materiaal van het embryo. Mutaties in genen die de ontwikkeling controleren hebben grote gevolgen voor het bouwplan. Eén van de mogelijke veranderingen betreft een vertraging of versnelling van de ontwikkeling van onderdelen van het lichaam. Als zulke veranderingen worden doorgegeven aan de nakomelingen spreekt men van heterochronie.
De bekendste vorm van heterochronie is neotenie: een vertraging in de ontwikkeling van een orgaan, zodanig dat de nakomeling volwassen wordt met behoud van juveniele of babyachtige kenmerken. Veel kenmerken van de menselijke schedel zijn te zien als een gevolg van neotenie. Het geldt ook voor de hersenen en ons gedrag: dat de mens lang na het bereiken van de geslachtsrijpe leeftijd nog spelgedrag vertoont en dat de hersenen nog heel lang nieuwe dingen kunnen opnemen (“uitgestelde volwassenheid”) is te zien als een gevolg van neotenie.
Een aan neotenie verwant proces is pedomorfose; men spreekt daarvan als de ontwikkeling op zich normaal verloopt maar in een bepaald stadium stopgezet wordt. Een andere term is hypermorfose, waarmee bedoeld wordt dat een ontwikkelingstraject dat normaal afvlakt met onveranderde snelheid doorgezet wordt. Dit is van toepassing op de evolutie van de hersenen.
De term peramorfose wordt gebruikt als de ontwikkeling versneld wordt in plaats van vertraagd. Een voorbeeld is het menselijk bekken.
Heterochronie is in de evolutie van de mens erg belangrijk geweest.
