Tot de oudste huizen van Edam behoort het rond 1530 (d) gebouwde diepe houten huis Achterhaven 105 met stenen achterkamer.
Origineel zijn het op consoles overkragende laat-gotische voorschot en de onderpui. In het voorhuis bevindt zich een houtskelet met tussenbalkgebinten voorzien van korbelen. In de stenen achterkamer heeft men het houtskelet mogelijk begin 18de eeuw gewijzigd en met een verdieping verhoogd. Na een splitsing in 1654 was het voorste gedeelte in de 18de eeuw in gebruik als pakhuis en verfwinkel, en tot 1920 als schilderswerkplaats. Het pand is gerestaureerd in 1934 (A.A. Kok) en in 1979-'80 (N.
Boschma). Het eveneens rond 1530 gebouwde diepe huis Damplein 8 [21] heeft een laat-gotische trapgevel met kanteelvormige treden en achtzijdige hoek- en toppinakels. Binnen bevindt zich een houtskelet met geprofileerde sleutelstukken. Een glazen binnenpui scheidt het hoge voorhuis van een opkamer met binnenhaard, waarvandaan een zogeheten ‘drijvende’ kelder te bereiken is. Dit is een aan de binnenzijde betegelde bakstenen bak die drijft op het grondwater. In de 17de eeuw heeft men het huis achter uitgebreid. Het in 1895 en in 1964 gerestaureerde pand is als museum ingericht.
17de-eeuwse huizen
In de binnenstad staan veel 17de-eeuwse diepe huizen, voornamelijk eenlaagspanden waarvan de onderpuien later nagenoeg overal zijn gewijzigd. Bij deze oorspronkelijk vrijstaande huizen is de tussenliggende steeg of druipstrook soms door overbouwing of uitbouw verdwenen. Uit circa 1600 dateren enkele in- en uitgezwenkte gevels met klimmende pilasters, zoals die met banden in gele baksteen bij Baanstraat 9 (1598). Een fries met siermetselwerk hebben de gevels van Grote Kerkstraat 32 en 30, waarbij de laatste rijker is versierd met voluten en een fronton boven het zoldervenster. In- en uitgezwenkte gevels met alleen toppilasters zijn te vinden bij Doelland 9, Voorhaven 63 en het onderkelderde huis 't Leste Lien (Lingerzijde 63).
Karakteristiek zijn de vele trapgevels met toppilasters en decoratieve natuurstenen elementen. Rijk uitgevoerde voorbeelden met sierankers en met gebeeldhouwde leeuwenmaskers in een fries boven de pui zijn Voorhaven 117 (1621) en Voorhaven 152. Het laatste pand heeft inwendig een houtskelet uit 1579-'84 en verder een achterhuis uit circa 1590 en een pui in Lodewijk XIV-stijl (circa 1740). De gevel van het huis In de Koestal (Spuistraat 19) dateert uit 1618 blijkens jaartalcartouches in het fries. De trapgevel van Kleine Kerkstraat 8 toont een cartouche met het wapen van prins Maurits. Talrijker zijn de sobere 17de-eeuwse trapgevels, bijvoorbeeld die van Spuistraat 3. Bij sommige huizen zijn de boogtrommels boven de vensters ingevuld met siermetselwerk, zoals bij Lingerzijde 9, of met mooie ontlastingsboogjes, zoals bij Bult 2, Eilandsgracht 9, Voorhaven 84 en 156 en Breestraat 8 (alle circa 1650).
Spuistraat 7 heeft een deuromlijsting met pilasters (18de eeuw). Een voorbeeld van gekoppelde trapgevels toont het tweebeukige diepe huis Doelland 3-5 (circa 1630; gerestaureerd 1954-'56, D. Fledderus). De geveltoppen zijn voorzien van hijsluiken met getoogde deuren. Het met een halfsteensmuur opgedeelde interieur heeft één houtskelet met tussenbalkgebinten voorzien van sleutelstukken en gebombeerde korbelen. Van de trapgevels van Gevangenpoortsteeg 15 (circa 1650) zijn de toppilasters op maskerconsoles behouden.
De dubbele trapgevel van het tweelaagse huis Eilandsgracht 7-8 (circa 1660) heeft op zolder bolkozijnen met geprofileerde luiken. Andere tweelaagse diepe huizen met rijk uitgevoerde trapgevels zijn Hoogstraat 1 (1607; grotendeels houten pui) en Jan Nieuwenhuizenplein 11. De gevel van Jan Nieuwenhuizenplein 9 (1662) heeft een met leeuwenmaskers versierd fries en een gevelsteen met struisvogel. In dit pand waar in 1784 de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen werd opgericht bevindt zich een steen met het borstbeeld van dominee Jan Nieuwenhuizen (1896).
Uit 1659 dateert de halsgevel met doorlopende pilasters, festoenen, vazen en gebroken fronton van Voorhaven 137. De houten onderpui heeft men in het derde kwart van de 18de eeuw vervangen door een stenen pui met deur in Lodewijk XIV-stijl. Het bovenlicht in Lodewijk XVI-stijl draagt het wapen van Pieter Vlek, eigenaar vanaf 1785. Inwendig heeft het een houtskelet uit circa 1550 met ojiefvormig geprofileerde sleutelstukken en tussenbalken op consoles. De houten spiltrap en de kapconstructie zijn opgebouwd met 16de-eeuws hergebruikt materiaal. Het voorhuis met opkamer en kelder is van de binnenhaard gescheiden door een binnenpui met drie gebrandschilderde glaspaneeltjes (1659).
De doorgang is een notenhouten poort voorzien van een fronton met snijwerk en het wapen van Hillegont Claes, de echtgenote van Jan Michielsz de Swaan, die het huis in 1655-'59 liet verbouwen. Het huis is gerestaureerd in 1910 (A.D.H. Rups), voor de kunstenaar W.O.J. Nieuwenkamp, en verder in 1945-'46 (A.A. Kok) en in 1988.
Vervallen trapgevels werden vaak veranderd in tuitgevels. Bij Voorhaven 120 (1628) zijn de sierankers en het beeldhouwwerk behouden, zoals een gevelsteen met rosmolen. Gevelstenen sieren ook de gevels van Nieuwehaven 39 (opschrift: ‘Int Krom Hout’) en Voorhaven 74 (met zeilschip en opschrift: ‘Oog in Seil’). Het met een kleine dakerker uitgevoerde dwarse huis Baanstraat 13 dateert uit 1655 (cartouches) en heeft een 18de-eeuwse omlijste ingang.
18de-eeuwse huizen
In de 18de eeuw werden geregeld twee of meer smalle percelen bij elkaar getrokken om er een groot herenhuis van te maken. Bij Lingerzijde 33 zijn twee panden samengevoegd achter een brede lijstgevel met pronkrisaliet in Lodewijk XVI-stijl. Beide bouwdelen hebben een 16de-eeuws houtskelet (rechts alleen begane grond) en een eikenhouten spiltrap. In 1578 waren deze panden reeds bezit van één eigenaar (Claes Sijmesz).
Na 1790 liet zeeassuradeur en burgemeester William Pont de huidige gevel optrekken (alliantiewapen Pont-Boot). Vanaf 1974 is het pand eigendom van het hoogheemraadschap. Op het achtererf staat een houten theekoepel in de Turkse stijl (1844) met een dakbalustrade bekroond door vazen en halve manen. De inrichting is in Lodewijk XVI-stijl. Drie pandjes heeft men in het derde kwart van de 18de eeuw verbouwd tot koetshuis (Lingerzijde 36). Het herenhuis Voorhaven 150 heeft een hoge gevel met mezzanino en een kroonlijst met gesneden consoles in Lodewijk XIV-stijl.
Binnen bevindt zich een achterkamer met houten plafond en een schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl. De halverwege de 19de eeuw van een blokbepleistering voorziene gevel van Voorhaven 108 heeft een omlijste ingang in Lodewijk XIV-stijl (circa 1750). Hoge dubbelpanden met gekoppelde gevels zijn Bult 12, met tuitgevels, en Spui 3 met klokgevels. Rijk beeldhouwwerk in Lodewijk XIV-stijl prijkt op de halsgevel van Voorhaven 154 (circa 1730). Voorbeelden van 18de-eeuwse klokgevels met halfronde toppen zijn Voorhaven 89 en 144, Spuistraat 9 en Spui 5. Een klein sober pronkrisaliet gedateerd ‘1726’ bezit Spuistraat 17.
Laat-18de-eeuws zijn enkele klokgevels met gebroken frontons, zoals bij Lingerzijde 23 en Kleine Kerkstraat 12. Huizen met een klokvormig houten voorschot met gebroken fronton zijn J.C. Brouwersgracht 8, Spuistraat 31 en Voorhaven 81.
In de 18de eeuw werden bestaande panden vaak verbouwd en versoberd. Zo heeft men bij Achterhaven 101 het 17de-eeuwse houtskelet gehandhaafd achter een nieuwe tuitgevel en kreeg Voorhaven 18 een nieuwe onderpui met een ingang in Lodewijk XV-vormen. Toppen bekleed met houten voorschotten uit de 18de eeuw komen voor bij Baanstraat 15, Lingerzijde 26 en Lingerzijde 29 (kern circa 1530, gevel 1720) en Keizersgracht 4 (winkelpui begin 20ste eeuw).
19de-eeuwse huizen
Ook in de 19de eeuw kregen veel bestaande diepe eenlaagspanden een nieuwe voorgevel. Vermoedelijk uit 1828 dateert de gevel van Spui 6, waarvan het met guirlandes versierde fronton wordt geflankeerd door balustraden. De ingangsomlijsting in empire-stijl met ionische pilasters vormt één geheel met het bovenliggende verdiepingsvenster. Het deels onderkelderde pand heeft een kern met houtskelet van vóór 1500; de houten zijwanden zijn vermoedelijk in 1569-'79 in steen vervangen. Van een interieurwijziging rond 1778 in opdracht van burgemeester Pieter Versteveren dateert de voorkamer met schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl en een geschilderd plafond met Justitia-voor-stelling. Het pand is verder ingrijpend verbouwd in 1828 voor houthandelaar J.T.
Lakeman. De lijstgevel van de wat grotere notabelenwoning Voorhaven 80 (circa 1820) is uitgevoerd met een sober middenrisaliet en een opvallende dakkapel met fronton en vleugelstukken. Het diepe huis Voorhaven 172 heeft een lijstgevel in empire-stijl (circa 1835) voor een 17de-eeuwse kern met houtskelet. De sleutelstukken van dit houtskelet hebben zowel een acanthusmotief als peerkraalprofielen.
Van de vroegere burgemeesterswoning Nieuwehaven 24, een 18de-eeuws tweelaags herenhuis met eenlaagse zijvleugels, dateert de voorgevel met hoeklisenen, middenrisaliet en omlijste ingangspartij met stoep uit circa 1820. Het interieur bevat stucwerk in Lodewijk XIV-stijl en een aan W. Rave toegeschreven beschilderd behang (Davidskamer, tweede kwart 18de eeuw). Aan de Voorhaven wordt de tuin begrensd door een karakteristieke muur met blinde vakken, ronde openingen en door bollen bekroonde hekposten. Buiten de binnenstad staat 't Huis de Meeuwe (Zeevangszeedijk 9), een tweelaags wit gepleisterd neoclassicistisch buitenhuis uit de eerste helft van de 19de eeuw met een houten uitbouw op zuilen. Ter plaatse van de gesloopte gevangenpoort werden rond 1850 het tweelaagse dubbele herenhuis Baanstraat 1-3 en het L-vormige eenlaagspand Baanstraat 2 gebouwd.
Beide hebben wit gepleisterde, gebosseerde gevels met een pilastergeleding en op de stoep uitgebouwde erkers. Van het tweelaagse middenganghuis Lingerzijde 39 (1860) is de brede lijstgevel in sobere neoclassicistische stijl vermoedelijk ontworpen door A.H.D. Rups. De theekoepel op het achtererf is in 1966 in 18de-eeuwse stijl herbouwd naar plannen van C. Schaling. Eenvoudige neoclassicistische vorm vertonen de midden-19de-eeuwse gepleisterde gevels van Nieuwehaven 22 (ionische ingangsomlijsting) en Voorhaven 138 (kern met houtskelet).
In eclectische stijl en met een balkon op terracotta-consoles uitgevoerd is het tweelaagse middenganghuis Nieuwehaven 34 (circa 1870). Eclectische details vertonen ook de diepe huizen Spuistraat 21, Voorhaven 164 en alleen met gebogen vensteromlijstingen Voorhaven 76. Eclectische wenkbrauwen heeft het onderkelderde dwarse huis Wijngaardgracht 3 (circa 1870). Late eclectische elementen bezit de notariswoning Jan Nieuwenhuizenplein 1 (circa 1890), waarvan de onderbouw een rustieke bepleistering heeft.
Trapgevels in neorenaissance-stijl hebben de dubbele huizen Voorhaven 166 (circa 1890; kern 18de eeuw) en Voorhaven 139-141 (gevelsteen 1925), nu ABN-kantoor. Kleinere trapgevels zijn te vinden bij Klein Westerbuiten 14 en J.C. Brouwersgracht 9-10 (beide circa 1910). Neorenaissance-elementen hebben ook de met lijstgevels uitgevoerde huizen Voorhaven 33 (circa 1890), Lingerzijde 21 (circa 1900; kern 17de eeuw) en Voorhaven 73 (circa 1915). Het huis Voorhaven 162 heeft een in 1916 vernieuwde puntgevel, waarin natuurstenen gevelonderdelen uit het derde kwart van de 16de eeuw zijn hergebruikt (vensters, pilasters, fronton, medaillons met koppen), evenals jaartalstenen uit 1639. Eenvoudige woningbouw uit het begin van de 20ste eeuw zijn de met puntgevels uitgevoerde eenlaagspanden Jan van Wallendalplein 1-17 (circa 1910).
Voorbeelden van woningen met klokgevelachtige topgevels zijn Voorhaven 20-22 (circa 1910), Voorhaven 119 (circa 1915) en Burg. Versteeghsingel 11-18 (circa 1920).