(dertәch'ja:rәgә) m. godsdienstige en staatkundige oorlog 1618-1648, omvat vier tijdvakken.
1. Duits tijdvak
1618-1623. De oorlog begon met een opstand der Bohemers, die wegens een vermeende schending van de Majesteitsbrief, de stadhouders van keizer MATTHIAS te Praag uit de vensters van het slot wierpen (Prager Defenestratie) en FREDERIK V van de Palts, het hoofd der Protestantse Unie, tot koning verkozen. FERDINAND II, Matthias’ opvolger, versloeg door TILLY 1620 de Bohemers op de Witte Berg bij Praag en dwong FREDERIK V te vluchten.
2. Deens tijdvak
1625-1630. FERDINAND II overwon CHRISTIAAN IV van Denemarken 1626 bij Lutter en dwong hem bij de Vrede van Lübeck 1629, van alle inmenging in Duitse aangelegenheden af te zien. Het Restitutie-Edikt 1629 en het ontslag van WALLENSTEIN 1630 deden de fortuin voor FERDINAND keren.
3. Zweeds tijdvak
1630-1635. GUSTAAF Adolf II van Zweden, met de Saksen verenigd, versloeg TILLY 1631 bij Breitenfeld, 1632 bij Rain en hetzelfde jaar de teruggeroepen WALLENSTEIN bij Lützen, waar GUSTAAF zelf sneuvelde. Na WALLENSTEIN’S dood, versloeg FERDINAND (zoon van FERDINAND II) met GALLAS en PICCONOMINI 1634 de Zweden bij Nördlingen. Hierop sloten de Saksen 1635 tegen de schorsing van het Restitutie-Edikt de Vrede van Praag.
4. Zweeds-Frans tijdvak
1635-1645. De Saksen, die de oorlog aan Zweden hadden verklaard, werden 1636 door BANER bij Wittstock verslagen. Keizer FERDINAND III trachtte vredesonderhandelingen aan te knopen, die echter door Frankrijk (RICHELIEU) en Zweden (OXENSTIERNA) werden afgewezen. Zijn troepen werden 1642 door de Zweden onder TORSTENSON bij Breitenfeld verslagen, maar brachten 1643 onder MERCY en VAN WEERTH de Fransen bij Tuttlingen een nederlaag toe. In 1645 werden de keizerlijken opnieuw door TORSTENSON bij Jankau verslagen, overwonnen de Fransen onder TURENNE bij Mergentheim, maar verloren de slag bij Alerheim tegen de Fransen onder TURENNE en CONDÉ, verenigd met de Zweden onder WRANGEL. In 1648 had de Zweedse veldheer KÖNIGSMARK juist de „Kleine Seite”, een deel van Praag, veroverd, toen het bericht kwam dat te Münster de Westfaalse Vrede was getekend. Hierbij werden o.a. de Republiek der Verenigde Nederlanden, wier onafhankelijkheid tevens door Spanje werd erkend, en het Zwitserse Eedgenootschap officieel van het Duitse Rijk afgescheiden verklaard, terwijl Frankrijk een groot gedeelte van de Elzas verkreeg. De Dertigjarige Oorlog vernietigde de helft, wellicht ⅔ der bevolking, de welvaart en kultuur, alsmede de staatkundige en godsdienstige eenheid in het Duitse Rijk, terwijl hij aan Frankrijk en Zweden het overwicht in Europa schonk.
