Mozaïsche religieuze groepering die zegt af te stammen van het oude Israëlitische Noordrijk en de oorspronkelijke Tora van Mozes altijd trouw bewaard te hebben, terwijl van joodse zijde werd gezegd dat de Samaritanen afstamden van geïmporteerde Assyrische kolonisten die een onoprechte bekering tot het Israëlitische geloof zouden hebben ondergaan en dus in feite heidenen zijn gebleven (o.g.v. 2 Kon. 17). Hun oorsprongen liggen in feite in het duister.
Wat vaststaat is dat zij een in diverse details van de joodse Tora afwijkende eigen versie van de Pentateuch hebben (geschreven met het paleo-Hebreeuwse schrift, niet het latere Aramese kwadraatschrift van de joden), dat zij de overige boeken van de Hebreeuwse bijbel (Profeten en Geschriften) als ketters verwerpen, en dat zij niet Zion maar de berg Garizim als de door God aangewezen heilige berg beschouwen, waar dan ook van het einde van de vierde eeuw v. C. tot eind tweede eeuw v. C. hun heiligdom heeft gestaan totdat het door de joodse heersers verwoest werd.Vanaf de hellenistische tijd was er ook een groeiende Samaritaanse diaspora, die zich uitstrekte van Rome tot Babylon en waar voornamelijk Grieks werd gesproken, ook in hun synagogen. Er zijn enkele schamele resten van Samaritaanse literatuur in het Grieks over. Na een grote hervorming onder Baba Rabba rond 300 begint er ook literatuur in het Aramees te verschijnen (Tibat Marqe). De anti-samaritaanse maatregelen van de christelijke overheden in de vijfde en zesde eeuw leidden onder Justinianus (Romeinse keizers) tot een reeks grote anti-Byzantijnse opstanden in Palestina waarbij vele tienduizenden Samaritanen omkwamen.
