Vals bewustzijn is aanvoelen dat wat je steeds weer doet eigenlijk niet goed is, plus met dat gevoel van ongemak leren leven (klimaat-ontkenner). Is omgaan met terugkerende conflicterende waarheden. Vals bewustzijn is blijvend geloven in een aangesproken geweten. Is rationalisering van aanhoudende niet-pluis gevoelens.
Acuut ongeloof van persoonlijk aard (ik kanker?) en onverwacht collectief ongeloof (Trump gewonnen?) leiden spontaan tot conflicterende gedachten. Geloof plotseling op proef gesteld is gelijk aan overvallende structuurloosheid. Ontkenning, kwade trouw en cognitieve dissonantie kunnen dan optreden.
Geloof niet acuut maar aanhoudend op proef gesteld is van een andere orde. Mensen moeten wel samen met anderen ergens in geloven. Seculier of godsdienstig niet ergens in geloven, bestaat niet. Een aanvankelijk vast geloof - seculier of godsdienstig - wordt onder langdurige druk vloeibaar. Twijfels kruipen op en een vals geloof kan zich in het bewustzijn van de gelovige nestelen. Dit sociaalpsychologische begrip vals bewustzijn overlapt het psychoanalytische valse zelf van het kind dat zich afschermt en verloochent met een beredeneerde realiteit.
Bedriegen is erger dan valsspelen. Liegen is moeilijk jaren vol te houden, vooral als het een actief beleden geloofsovertuiging of ideologie betreft. Een beetje liegen, enigszins vals spelen en soms een leugen om bestwil verkopen, leveren het individu sluimerend ongemak maar op den duur mentale rust op. Het vals bewustzijn verankert zich. Stap voor stap ontstaat een verlicht vals bewustzijn. Individueel verlicht vals bewustzijn schurkt zich aan tegen het valse bewustzijn van de groep. Een collectief vals rustgevend bewustzijn ontstaat.
Voorbeelden van vals bewustzijn is de ontkenning van seksuele omgang met minderjarigen, wegkijken van sociaaleconomische ongelijkheid, ontkenning van klimaatverandering en #Metoo, eten van plofkip etc. We weten wat we doen en we doen het nog ook. Sommigen spreken daarom van modern cynisme.
