YSSELOORD, een uitspringende streek Lands, in Gelderland, op de Veluwe, in Veluwenzoom, over het Dorp Malburg, ter plaatze alwaar de Rhijn, aan de rechterhand, in den Yssel, door DRUSUS gegraaven, valt, ongeveer een half uur gaans boven Arnhem. In overoude tijden plagt hier een Schans te leggen, met vier punten of bolwerken voorzien, naar de plaats zijner ligginge de Schans van Ysseloord genaamd. Tot een belangrijken twistappel diende deeze Sterkte, geduurende de Spaansche Oorlogen.
Naauwlijks hadt de Spaansche Veldheer VERDUGO, in den Jaare 1585, het Kasteel bemagtigd, en daar van bezit genomen, of de Graaf VAN MEURS EN NIEUWENAAR zogt hem van daar te doen verhuizen. Op den zesden October des gemelden jaars verscheen hij, met achttien Vaandelen, zo Engelschen als Duitschers, voor de Vesting, en maakte straks eenen aanvang, zo van de Veluwsche als van de Betuwsche zijde, om dezelve te beschieten. Negen Stukken Geschut gebruikte hij daar toe; twee van die Stukken waren heele Kartouwen. Merkelijk nadeels leedt men hier door van binnen; doch herstelde het straks, zo goed men konde. Van hunnen kant booden de belegerden dapperen wederstand. Meenig eenen storm sloegen zij kloekmoedig af.
In eenen uitval gelukte het hun, onder meer anderen, die aan de Staatsche zijde sneuvelen, derzelven dapperen Kapitein WILLEM VAN DOORN te doen vallen. Van drie Staatsche Uitleggers, die uit hunne Masten, rijklijk met Soldaaten voorzien, dapper vuur gaven, schooten zij twee te onbruik: zo dat zij, ter naauwer nood vlot wordende, met den Stroom afdreeven. Ondanks dit alles, de Burgtzaaten vernomen hebbende, dat de belegeraars tot een nieuwen storm aanstal maakten, en geenen kans ziende om denzelven af te weeren, vonden zij zich, eerlang, genoodzaakt om de Sterkte over te geeven. Zij bedongen vrijen uittogt, met volle wapenrusting, mids zij, evenwel, de Vaandels en Trommen agter lieten.De Schans Ysseloord bleef, zedert, in de magt der Staaten, tot in de maand Augustus des Jaars 1629, wanneer Graaf HENDRIK VAN DEN BERG, geenen kans ziende om ’s Hertogenbosch, door FREDERIK HENRIK VAN ORANJA belegerd, te ontzetten, na den Yssel toog, en, door middel van kleine Schuitjes, beneden Ysseloord te Westervoort, den Stroom overgetrokken zijnde, in de Veluwe viel, met oogmerk om voorts op den Schans eenen kans te waagen. Dapper kweet zich, bij deeze gelegenheid, DIRK DIBBETS, Burgemeester van Arnhem; en lust het ons, van ’s Mans heldhaftigheid, met de eigen woorden van ARNOLDUS MONTANUS, hier de gedagtenis te vernieuwen, ten blijke dat men, in die zorgelijke dagen, in ons Vaderland Mannen vondt, die, voor de goede zaak, hun leeven durfden in de waagschaal stellen.
"Op dit gerucht, (schrijft MONTANUS) dat naamelijk de Spanjaards na den Yssel in aantogt waren, spat DIRK DIBBETS, Burgemeester (van Arnhem), den 13 van Hooijmaandt ter stadt uit naar Ysseloort, met 30 burgers, tot bescherminge der schans aldaar. De tijding van des vijands aankomste was niet logenachtig, als den welken, door de duijsternisse het gezicht onttrokken, ’t gedruijsch der wagens, en geklep der paarden van de Westersche zijde aan de ooren openbaarde. Omzichtig droeg zich DIBBETS in deezen toestant van zaken. Fluks boort hij de ponten in den grondt, belast den Uitlegger, met zeven soldaten bemant, de musketten en buijzen los te barnen, tot teken van wakkerheijt, en den Trommeslagers van het Burgervaandel onder Hopman DIBBETS VAN OCHTEN, in ’t midden des nachts aangekomen, den Schotschen en Engelschen, slagh te slaan, om den Spanjaardt in achterdenken te brengen, dat deeze lantaart den overkant bezet hiel. 't Bedrogh gelukte; want de vijant (hoewel door een Priester, met het poortsluijten uijt Arnhem gegaan, verkundschapt,
dat ’er geen bezettinge binnen was) voor tegenstant uijt de Ysseloortsche schans bevreest, op welke hij ’t gemunt hadde, zakt benewaarts naar Dork, aldaar met kleijne schuijtjens, op wagens nagevoert, het overschepen beginnende. Een groot getal stont nu al op den bodem der Veluwe, wanneer juijst twee Staatsche Vaandels den oever alhier quamen langs trekken; brusk stieten ze tegen de overgevarenen in, dewelke tot hun groot voordeel, uijt een tuijn, aan den Yssel zoo dapper vuur gaven, dat de aanvallers met verlies des Engelschen Hopmans DABLIS, en etlijke soldaten tot de hertredt gedwongen wierden. Doch de vijandt bericht dat de Ysseloortsche schans, alleenlijk met burgers bezet, en aan de eene zijde nogh open was, spat gezwint derwaarts heen. Zonder twijfel zou de toelegh gelukt zijn, indien niet de Ritmeester ZWARTZENBORG, met drie Kornetten Ruijters, bij geval hen ontmoetende, zoo vinnigh aangetroffen hadt, dat hij zich genootzaakt vondt naar zijn voordeel, in der ijl opgeworpen, te rugh te wijken. Waarop de Burgemeester, ziende den vijandt met zijn geheele leger op de Veluwe gekomen, en dat zijne verdere verdediging vruchteloos zoude zijn, met zijne burgeren naar Arnhem keerde, en de schans, half geslecht, en voor zoo veel de tijdt hem toeliet, verlaten heeft, dies de Spanjaart ook dezelve dadelijk in bezittingen nam, en versterkte."
Tot hier toe MONTANUS. Niet lang, intusschen, bleef Ysseloord in de handen der Spanjaarden. Want OTTO VAN GENT, Heer van Dieden, op den negentienden Augustus daar aan volgende, de Stad Wezel, bij verrassing, hebbende ingenomen, verliet de vijand den Schans, en met een de geheele Veluwe. Bij den inval der Franschen, in den Jaare 1672, naa dat de Staatsche bezettelingen, op den dertienden Junij de Plaats verlaaten hadden, viel de Schans in handen van Koniing LODEWYK DEN XIV. Merkelijk wierdt toen Ysseloord versterkt, en bleef de Schans in handen der Franschen, tot in het volgende jaar, wanneer zij de zelven verlieten. Sedert dien tijd heeft men ’er zich weinig aan laaten gelegen zijn. Door allengskens toeneemend verval, is de Sterkte genoegzaam geheel verdweenen. De grond daar van dient thans tot eene Weide.
Zie E. VAN METEREN en BOR, Nederlandsche Oorlogen ; AITZEMA, Zaaken van Staat en Oorlog; A. MONTANUS, Leven van Frederik Henrik.
