In 1609 vernam de beroemde Italiaanse geleerde Galilei dat een Nederlandse brillenmaker een nieuw instrument had uitgevonden, waarmee het mogelijk was dingen, die ver weg waren, ‘dichterbij te halen’.
Volgens de meeste geschiedschrijvers heette die brillenmaker Hans Lippershey en werkte hij in Middelburg. Andere historici schrijven de ontdekking echter toe aan Zacharias Jansen (eveneens een Middelburger) of aan Jacob Metius uit Alkmaar.
Een van de verhalen wil, dat een leerling van Hans Lippershey met een paar brilleglazen zat te spelen en plotseling ontdekte, dat hij verafgelegen dingen heel dichtbij zag als hij het ene glas voor het andere hield. De jongen liet zijn baas het vreemde verschijnsel zien. Lippershey plaatste de twee lenzen in een koker en stelde het nieuwe instrument tentoon in zijn etalage. Op die manier zou de eerste, zeer eenvoudige telescoop zijn ontstaan. Het woord ‘telescoop’ is afgeleid van het Grieks en betekent ‘ver weg zien’.
Toen Galilei van de Nederlandse ontdekking hoorde, besloot hij zelf ook zo’n instrument te maken. Reeds met zijn eerste telescoop kon de Italiaan schepen waarnemen, die te ver weg waren om met het blote oog gezien te kunnen worden.
Al heel spoedig vervaardigde Galilei betere telescopen. Bij toeval richtte hij het vierde instrument uit zijn werkplaats op de maan. Wie beschrijft zijn verrassing, toen hij (als eerste!) tot de ontdekking kwam, dat dit hemellichaam niet glad en glanzend was zoals men altijd had gedacht doch dat het oppervlak overdekt was met bergen, valleien en vlakten.
Sinds die dag is de telescoop het instrument bij uitstek geweest om de sterrenhemel te onderzoeken. Nog steeds zijn er telescopen en verrekijkers, die gebruikt worden om verafgelegen dingen op aarde te bekijken. Maar de bekendste telescopen uit de geschiedenis zijn alle gebouwd ten behoeve van de sterrekunde.
De telescopen van Lippershey en Galilei bestonden slechts uit twee kleine lenzen in een lange koker. Sommige van ’s werelds beste telescopen zijn nóg altijd uitgerust met lenzen. Ze worden ‘refractietelescopen’ genoemd.
De grootste refractietelescoop ter wereld bevindt zich in het Amerikaanse Yerkes Observatorium te Williams Bay. De grootste lens uit deze telescoop is ruim 1 meter in doorsnee.
Niet lang na Galilei’s tijd vond de Engelse geleerde Isaac Newton een ander type telescoop uit. In plaats van lenzen was deze telescoop uitgerust met spiegels; ze wordt daarom ‘spiegeltelescoop’ (of reflectietelescoop) genoemd. De grootste spiegeltelescoop ter wereld bevindt zich in de Mount Palomar Sterrewacht in de Verenigde Staten. Ze wordt wel eens de ‘Reus van Palomar’ genoemd. De grote spiegel uit deze telescoop is ruim 5 meter in doorsnee. Hij weegt bijna 15 ton en bestaat uit glas, dat bedekt is met een dun laagje aluminium.
De gehele telescoop weegt meer dan 500 ton en is even hoog als een flatgebouw met zes verdiepingen. De bouw ervan duurde 20 jaar en kostte bijna 30 miljoen gulden.
Voor de constructie van de ‘Reus van Palomar’ moesten allerlei speciale problemen worden opgelost. De zwaarste opgave was het vervaardigen van de reusachtige spiegel. Aanvankelijk bestond het plan, dat onderdeel te maken van zuiver kwarts. Van dat voornemen stapte men echter af; in plaats daarvan werd de kolos gegoten van Pyrexglas. Toen de spiegel eenmaal gegoten was, moest hij meer dan een jaar lang in de vorm blijven zitten om af te koelen.
Vervolgens stond men voor het probleem de spiegel van de gieterij naar de slijperij te vervoeren. Daartoe werd een speciale wagen gebouwd, die op zijn reis lange omwegen moest maken om lage bruggen en viaducten en smalle tunnels te vermijden. Na aankomst werd een begin gemaakt met het polijsten van de spiegel. Dat werk nam....11½ jaar in beslag. Toen men ermee begon, woog de spiegel nog 20 ton. Vijf ton glas moest dus worden weggepolijst voor de spiegel gereed was voor zijn doel.
In het najaar van 1947 werd de voltooide spiegel tenslotte naar het observatorium gebracht. Terwijl men bezig was met het polijstwerk, was op de top van de Mount Palomar een nieuw observatorium gebouwd en een framewerk geconstrueerd, waarin de spiegel zou worden geplaatst. De koepel van dit observatorium is geheel air-conditioned. De apparatuur, die de telescoop in het rond draait, is namelijk zeer gevoelig. Een kleine verandering in de temperatuur van de omgeving kan dagen werk ongedaan maken. Voor bezoekers is in de koepel een speciaal vertrek gebouwd. Ze kunnen de telescoop bekijken van achter een dikke glazen wand, die voorkomt, dat hun lichaamswarmte de telescoop beinvloedt.
Hoe groot de ‘Reus van Palomar’ ook is: hij kan heel gemakkelijk op de gewenste plek aan de hemel worden gericht. Een elektromotor uit een doodgewone wasmachine levert al voldoende kracht om de kolos in beweging te brengen.
Sterrekundigen kunnen de sterrenhemel bestuderen door zelf door de telescoop te kijken. Ze doen dat echter zelden. Al lang geleden hebben ze namelijk ontdekt, dat camera’s veel nauwkeuriger waarnemers zijn dan het menselijke oog. Astronomen gebruiken hun telescopen dan ook meestal als reusachtige fototoestellen. Ze maken opnamen van dat deel van de hemel, dat hun belangstelling heeft en bestuderen later op hun gemak de foto’s.
Met de reusachtige spiegeltelescoop van Mount Palomar is het mogelijk geworden verder dan ooit door te dringen in het heelal Er zijn sterrenstelsels mee ontdekt, die één miljard lichtjaar van ons verwijderd zijn. Dat wil dus zeggen, dat het zeer snelle licht (300.000 km per seconde) één miljard jaar nodig heeft om die afstand te overbruggen!